(Congluan.vn) - Người Bana ở vùng rừng núi Hoài Ân – Bình Định đồn đãi rằng tộc người của họ hiện đang lưu giữ một loại nhạc cụ độc đáo có thể đuổi được chim muông, thú rừng đến phá hoại cây trồng. Đó chính là cây đàn Pơ lơn khơn được làm từ gỗ cây Lonhlay mọc ở đầu nguồn con nước. Và giờ đây người giữ “hồn” tiếng đàn Pơ lơn khơn ấy chính là Yá Chánh ở làng T2 xã miền núi Bok Tới – Hoài Ân…

Huyền thoại cây đàn đuổi chim

Bao lần về huyện Hoài Ân, chúng tôi được anh Võ Chí Hà – cán bộ Trung tâm văn hóa và thông tin huyện khoe rằng tiếng đàn Pơ lơn khơn có âm điệu huyền hoặc, trầm bổng lắm, ai nghe một lần nhớ mãi không quên.

Theo lời anh mách bảo, chúng tôi tìm đến vùng núi rừng Đăk Mang, Bok Tới – nơi có người Bana sinh sống trên địa bàn huyện để “mục sở thị” cây đàn huyền thoại Pơ lơn khơn. Họ bảo rằng người giữ hồn tiếng đàn ấy là nghệ nhân Yá Chánh làng T_{2 –} Bok Tới, tuy đã tròn trèm 78 tuổi rồi nhưng ngón đàn của Yá hay lắm, hay không thể tưởng tượng được.

Trên “con ngựa sắt” vượt qua những đoạn núi đồi hoang vu để rồi giữa trưa chúng tôi đã có mặt ngay làng T₂. Ngôi nhà của Yá Chánh thật sự đồ sộ, nguy nga nhất làng T₂ làm chúng tôi ngạc nhiên khôn cùng. Phía sau ngôi nhà ấy vẫn là ngôi nhà sàn truyền thống của người Bana. Ở đó Yá Chánh đang lui hui bên bếp lửa hồng. Nghe hỏi về ngón đàn sở trường của mình, Yá vui lắm!

 

Nhà của Yá Chánh ở Bok Tới

 

Và rồi một đêm kia, trời mưa to gió lớn, sấm chớp vang rền khắp nơi, có một vị thần núi xuất hiện chỉ cho Yá Pơ biết cách đuổi lũ chim ác đi. Bàng hoàng tỉnh dậy sau cơn mơ, Yá Pơ đã làm theo lời thần núi dạy. Bà cùng con cháu mỗi người cầm một thanh gỗ nhỏ gõ vào chân cầu thang nhà sàn, bỗng nghe từ đó phát ra tiếng vang vào vách núi đồi lan ra xa dần rồi tiếng vang ấy lại dội ngược trở về, âm điệu lúc thì trầm bổng, lúc lại réo rắt du dương thật quyến rũ lòng người. Đồng thời cũng cái âm thanh đó lại khiến cho lũ chim ác hốt hoảng rồi vụt cất cánh bay đi hết trơn.

Cũng kể từ đó gia đình Yá Pơ sống trên ngọn Kon Trú kia dần dần được ấm no nhờ làm rẫy không còn bị lũ chim quậy phá nữa…Và cũng từ lúc đó những thanh gỗ này được trở thành dụng cụ để đuổi chim muông, thú rừng. Qua thời gian, dưới sự sáng tạo của con người, nó được cải tạo thành phương tiện hoạt động trong sinh hoạt phục vụ cho đời sống tinh thần của người đồng bào và được đặt tên là Pơ lơn khơn.

Người giữ hồn tiếng đàn Pơ lơn khơn

Theo lời Yá Chánh, cấu tạo của cây đàn Pơ lơn khơn cũng khá đơn giản. Này nhé, các thanh gỗ làm nên cái đàn ấy được lấy từ cây Lonhlay mọc ở đầu nguồn con nước, đem về lột vỏ phơi thật khô mới làm được đàn. Thế nhưng không được phơi dưới ánh nắng quá gắt, vì như thế sẽ làm nứt thân gỗ. Kế đó chọn ra 6 thanh gỗ rồi gọt nhẵn hình tròn dẹt được nối với nhau treo tòng teng bởi các dây mây được chuốt mỏng sao cho nó có được sự mềm mại, uyển chuyển cho các thanh gỗ nằm ngang. 6 thanh gỗ này được treo trên một giá đỡ làm bằng tre nứa hoặc gỗ có độ cao khoảng tầm người đứng.

Yá Chánh cho biết trong các công đoạn làm thành cây đàn đuổi chim muông, thú rừng kia thì công phu nhất chính là giai đoạn chọn các thanh đàn. Người ta phải chọn làm sao cho các thanh gỗ đó phải ở cùng một cây Lonhlay tính từ gốc đến ngọn rồi mới đến nhánh. Thanh mẹ là đoạn dài nhất cỡ 150 cm, sau khi đã đẽo gọt thì đường kính còn 15 cm. Đoạn tiếp theo ngắn và nhỏ hơn thanh mẹ là thanh chị, rồi kế đó là thanh em, cháu, chắt có chiều dài 100 – 80 cm với đường kính từ 10 cm xuống 8 cm. Tất cả các thanh này được treo với một khoảng cách đều nhau nhất định cách nhau từ 8 – 10 cm, thanh nhỏ (chắt) nằm dưới cùng, còn thanh lớn (mẹ) thì nằm trên hết.

 

       Yá Chánh đang biểu diễn đàn Pơ lơ khơn (Ảnh Chí Hà)

 

Từ thuở nhỏ, vì mê tiếng đàn Pơlơnkhơn của cha mà trong đêm tối bịt bùng, một mình Yá Chánh lặn lội lên rẫy lấy cây đàn cha treo bên gốc cây trên rẫy xuống mà tập đánh. Mê mẩn với tiếng đàn, không ngừng tập luyện, chẳng bao lâu Yá Chánh trở thành người đánh đàn Pơlơnkhơn giỏi nhất vùng. Bà có thể đánh đàn Pơlơnkhơn cả ngày lẫn đêm không mệt mỏi trong các lễ hội, đám cưới của người Bana.

Bên ánh lửa bập bùng đêm núi rừng vùng cao Bok Tới – huyện Hoài Ân, chúng tôi được thưởng thức âm điệu huyền hoặc, trầm bổng của tiếng đàn Pơlơnkhơn dưới sự điêu luyện tuyệt vời của nghệ nhân Yá Chánh. Yá Chánh cho biết, để chơi đàn cho hay thật ra không khó, nhưng cái khó ở chỗ là phải có sự khéo léo, nhạy cảm tâm huyết với tiếng đàn mới có thể khai thác được tiếng kêu của muông thú, tiếng suối reo, nước chảy, tiếng gió thổi xào xạc vi vu…Cũng bởi thông thạo loại đàn truyền thống này mà Yá Chánh đã dốc lòng truyền dạy cho nhiều người trẻ trong lòng và đã hơn 10 lần liên tục tham gia biểu diễn đàn Pơlơn khơn trong những ngày hội VHTT các dân tộc miền núi tỉnh Bình Định. Yá đã được các cấp ngành khen ngợi bởi tiếng đàn thực sự làm xúc động tâm tư người thưởng thức tiếng đàn bởi những tiết mục độc tấu, hòa tấu các bài dân ca Bana.

Trong những dịp lễ hội của đồng bào Bana hôm nay ở Bok Tới nói riêng và Bình Định nói chung, hòa điệu cùng với những tiếng cồng chiêng, tiếng đàn Pơ ren, Tơ rưng…đàn Pơlơnkhơn đã thật sự trở thành một dụng cụ sinh hoạt trong đời sống văn hóa tinh thần không thể thiếu được của đồng bào nơi đây. Thế nhưng điều mà Yá Chánh băn khoăn nhất là giờ đây những nghệ nhân lớn tuổi như bà không còn sống nữa mà giới trẻ trong làng giờ chẳng mấy tha thiết với đàn Pơlơnkhơn, tụi nó đã “mê” những loại nhạc cụ hiện đại mất rồi. Mà Yá thì cũng già yếu lắm, không thể vào rừng sâu để tìm cây Lonhlay tốt để làm đàn Pơlơnkhơn nữa.

Anh Võ Chí Hà – cán bộ Trung tâm văn hóa thể thao huyện Hoài Ân cũng trăn trở: “Huyện Hoài Ân đã chú trọng việc bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc Bana, H^’rê trên địa bàn. Cứ 2 năm một lần, huyện tổ chức ngày hội văn hóa thể thao cho các dân tộc miền núi trong huyện. Mỗi lần tổ chức, huyện luôn quan tâm, chú trọng khai thác và phát huy các hoạt động văn hóa văn nghệ dân gian của từng tộc người, lồng ghép một số loại hình văn nghệ thể thao mới để thu hút đông đảo nhân dân tham gia. Thế nhưng đàn Pơlơnkhơn chỉ sử dụng được vài tháng là đã bị “lạt” âm điệu rồi. Nếu không có người vào rừng sâu, không đam mê tiếng đàn Pơlơnkhơn như Yá Chánh nữa thì e rằng mai này loại đàn truyền thống này của người Bana sẽ không còn nữa!”.