Từ người chiến sĩ đến người cầm bút, người cầm bút suốt đời

Nhà báo Phan Quang tên khai sinh là Phan Quang Diêu. Ông sinh năm 1928 tại làng Thượng Xá, xã Hải Thượng, huyện Hải Lăng tỉnh Quảng Trị. Ông nội Phan Quang là cụ Phan Thanh Tân, đỗ Cử nhân năm 1870 dưới triều vua Tự Đức. Cụ giữ chức Ngự sử, dốc lòng với chức phận, ba lần can gián vua, ba lần bị giáng chức. Chức quan nhỏ, sự tập ấm có khi nối, khi đứt nhưng tinh thần yêu nước, tư tưởng vì dân thì luôn chảy mãi trong gia đình ông như dòng sông quê luôn chảy về đông. Khi nhà vua yêu nước Hàm Nghi quyết liệt chống Pháp, rời bỏ kinh đô Huế trở về với nhân dân để thực hiện kháng chiến; trên đường xuất bôn ra Quảng Trị, đã được cụ Phan Thanh Tân đón tiếp. Sách “Việt Nam sử lược” của Trần Trọng Kim có ghi: “Tối ngày 23, xa giá vào nghỉ nhà một người bá hộ, sáng ngày 24 ra đi”.

 Phan Quang, một trong những người có sáng kiến đề xuất Ngày Báo chí Việt Nam.

Từ truyền thống yêu nước của gia đình, Phan Quang sớm trở thành một chiến sĩ cách mạng; là một trong những thanh niên xuất sắc được đồng chí Nguyễn Chí Thanh lựa chọn để đào tạo cán bộ chiến lược. Song “Lịch sử thường đi những bước bất ngờ”, trong khi tổ chức tạm gửi ở Báo Cứu quốc của Liên khu IV thì Phan Quang Diêu, với bút danh Hoàng Tùng lại bộc lộ khả năng viết báo hiếm có, được Chế Lan Viên, Xuân Diệu rất thán phục. Chế Lan Viên nhớ lại: “Một buổi chiều năm 1948, tại tòa báo của chúng tôi đóng trong một làng nhỏ ở tỉnh Thanh Hóa, có một cậu thanh niên hiền lành và nước da tái mét vì sốt rét, đến trình giấy giới thiệu của Khu ủy. Hồi ấy cứ ai ở Khu ủy đến là chúng tôi tin cậy rồi. Huống nữa anh lại từ địch hậu, từ vùng bị chiếm ra, nên lập tức anh nhận được sự quý trọng của anh em trong tòa soạn. Với tôi, anh lại là người của quê hương Bình Trị Thiên khói lửa…, nên chả mấy chốc anh và tôi đã trở thành bạn. Ấy thế nhưng tôi chưa bao giờ thấy Diêu (tên anh hồi ấy) sử dụng cái thế mạnh trên, kể cả cái thế rất mạnh là nằm trong mấy chục thanh niên mà anh Nguyễn Chí Thanh bứt từ cơ sở ra để đào tạo lâu dài. Diêu đến để xin học việc, và luôn luôn giữ tư thế một người học việc. Học gì? Ngay đêm đầu tiên anh đã viết bài. Và viết luôn cho đến tận hôm nay - bốn chục năm trời”!…

Năm 1954, Phan Quang Diêu được điều động về Báo Nhân Dân sau những kiểm tra, tuyển chọn khắt khe. Vấn đề đầu tiên là bút danh. Tổng Biên tập Hoàng Tùng (tên khai sinh Trần Khánh Thọ) nói: Cậu bút danh Hoàng Tùng, tớ cũng bút danh Hoàng Tùng. Một báo không thể có hai người là Hoàng Tùng. Vậy cậu hoặc tớ phải chọn bút danh khác! Đương nhiên, Phan Quang phải xin nhận đổi bút danh. Từ đó ông lấy họ và tên đệm làm bút danh, thành Phan Quang, viết chủ yếu về nông nghiệp, nông thôn – đề tài chủ lực thời ấy. Và bên cạnh các nhà báo Hoàng Tùng, Thép Mới, Quang Đạm, Nguyễn Thành Lê, Phan Quang đã cùng Hồng Hà, Hà Đăng, Hữu Thọ, Nguyễn Hữu Chỉnh, Diệu Bình, Quang Thái, Trần Kiên, Trần Minh Tân, Chính Yên… làm nên một thế hệ vàng của báo Nhân Dân nói riêng và báo chí nước nhà những thập kỷ 60-90 của thế kỷ trước.

 Trong sổ nhật ký làm việc của Phan Quang.

Phan Quang làm báo Nhân Dân 28 năm liền, từ 1954 đến 1982, từ phóng viên đến Trưởng ban Nông thôn, Trưởng ban Kinh tế, Trưởng ban Xây dựng Đảng, Trưởng ban Phóng viên Thường trú…, Ủy viên Ban Biên tập.

Năm 1982, khi nhà báo, nhà văn Lưu Quý Kỳ, Vụ trưởng Vụ Báo chí Ban Tuyên huấn Trung ương, Tổng Thư ký Hội Nhà báo Việt Nam từ trần đột ngột trong chuyến công tác nước ngoài; Phan Quang được tổ chức điều động giữ vị trí này và ít lâu sau được bầu làm Tổng Thư ký Hội Nhà báo Việt Nam. Trước đó, tổ chức đã gợi ý để ông giữ chức Vụ trưởng Vụ Báo chí nhưng ông đã từ chối và xin được làm phóng viên suốt đời!

Rồi Phan Quang được bầu làm Đại biểu chính thức Đại hội VI của Đảng. Trong bước chuyển lịch sử trọng đại này, Phan Quang vừa là chứng nhân, đồng thời là tác nhân làm nên những đổi thay quan trọng của đất nước trên tinh thần đổi mới.

 Nhà báo Phan Quang (bên phải) và nhà báo Nguyễn Sĩ Đại (bên trái).

Nhà văn hóa, nhà kiến trúc xã hội

Quốc hội Khóa VIII quyết định thành lập Bộ Thông tin (1987). Hai anh em họ Phan, cán bộ Ban Tuyên huấn Trung ương, Phan Hiền và Phan Quang cùng lúc từ giã ngôi nhà cổ kính phố Hoàng Văn Thụ - Nguyễn Cảnh Chân (vốn là Lycée Albert Sarraut thời Pháp) về phố Quán Sứ giúp Bộ trưởng, Nhạc sĩ Trần Hoàn xây dựng Bộ Thông tin. Thứ trưởng Phan Quang được phân công phụ trách mảng báo chí, phát thanh, truyền hình, xuất nhập khẩu sách báo…, đồng thời trực tiếp làm công tác đối ngoại của Bộ, thực hiện chủ trương của Đảng mở cửa, đa dạng hóa, đa phương hóa quan hệ với nước ngoài. Ông được bầu làm Phó Chủ nhiệm Ủy ban Đối ngoại của Quốc hội Khóa VIII, và làm tiếp ba nhiệm kỳ (1987-2002).

Năm 1988 đến hết năm 1997, ông là Tổng Giám đốc, Tổng Biên tập, Bí thư Ban Cán sự Đảng Đài Tiếng nói Việt Nam.

Phan Quang giữ chức Chủ tịch Hội Nhà báo, Bí thư Đảng đoàn của Hội hai nhiệm kỳ V và VI từ năm 1989 đến 2000. Ngay từ khi mới sang thay nhà báo Lưu Quý Kỳ, ông được giao trách nhiệm giúp lãnh đạo Hội chuẩn bị Đại hội lần thứ IV của Hội, sẽ tiến hành cuối năm 1984, mà ông sẽ được bầu làm Phó Tổng Thư ký Thường trực (Tổng Thư ký nhiệm kỳ này là nhà báo Đào Tùng, Tổng Giám đốc Thông tấn xã Việt Nam, kiêm nhiệm).

Ngoài ra, ông còn tham gia Ủy ban T.Ư Mặt trận Tổ quốc từ khóa II, rồi Ủy viên Đoàn Chủ tịch MTTQ Việt Nam, Phó Chủ tịch Tổ chức quốc tế các Nhà báo (OIJ), Thành viên Ban lãnh đạo Liên đoàn Báo chí các nước ASEAN (CAJ)…

Giai đoạn từ sau đổi mới, Phan Quang có ba cống hiến lớn: Một là xây dựng Đài Tiếng nói Việt Nam theo hướng hiện đại hóa, tiếp cận trình độ phát thanh hiện đại thế giới; làm cho Đài có một hạ tầng mạnh chưa từng có; đội ngũ phóng viên có trình độ tác nghiệp quy chuẩn, năng động, khởi đầu những chương trình phát thanh trực tiếp chưa từng có trước đây. Hai là, đóng vai trò chủ chốt trong việc xây dựng Luật Báo chí, Quy ước về đạo đức nghề nghiệp của người làm báo Việt Nam, đưa báo chí nước ta hội nhập quốc tế mà vẫn giữ bản sắc của mình, phục vụ sự nghiệp Đổi mới. Ba là, với hoạt động báo chí, với công tác đối ngoại của Quốc hội, ông là nhà ngoại giao nhân dân xuất sắc giữ vững nguyên tắc đối ngoại, đường lối chính trị của Đảng, quảng bá hình ảnh, đất nước, con người Việt Nam; tăng cường sự hiểu biết, tình đoàn kết, hữu nghị với nhân dân các nước.

Đồng thời, cũng như trước đây, ông không ngừng viết, đặc biệt đẩy mạnh và nâng cao thể “du ký”, tranh thủ viết vào những dịp đi công cán nước ngoài, được tập hợp trong các cuốn sách như Thơ thẩn Paris, Bên mộ vua Tần, Chia tay trên sông, v.v...

 Phan Quang trong hội thảo Hoàng Tùng, 19-1-2015.

Cùng với các vị tiền bối khác trong làng báo, Phan Quang là một trong những yếu nhân góp phần xây dựng và thực thi xuất sắc đường lối đó, tạo nên mẫu hình Nhà báo – Chiến sĩ. Đặc biệt, ông có công lớn trong việc tiếp thu tinh hoa văn hóa thế giới để hội nhập và làm giàu cho bản sắc dân tộc trên lĩnh vực văn hóa nói chung, báo chí nói riêng. Đồng thời, giới thiệu một số kinh nghiệm tác nghiệp cá nhân cũng rất thú vị, bổ ích cho người làm báo chuyên nghiệp. Như vậy, đóng góp của ông đối với báo chí Việt Nam được thể hiện trên ba mặt: Tác phẩm báo chí, kinh nghiệm viết báo và góp phần làm nên đường hướng cho một nền báo chí cách mạng tiến bộ và nhân văn. Sự nghiệp của ông không chỉ làm vẻ vang cho bản thân mà còn tạo nên vị thế quan trọng và vẻ vang của nghề báo trong xã hội.

Nhà báo Phan Quang trở nên một nhà văn hóa bởi hoạt động phong phú của ông trên nhiều lĩnh vực như giáo dục, đối ngoại, văn học… Sau tập truyện mở đầu Không khai (NXB Minh Đức, 1954), ông đã có hàng chục tập truyện ngắn, truyện vừa, bút ký, truyện thiếu nhi, sách bàn về nghề báo… mà đáng chú ý là Hẹn cưới, Đất rừng, Một mình giữa đại dương, Chinh phục Hymalaya, Đất nước một dải, Lâm Đồng - Đà Lạt, Hạt lúa bông hoa, Đồng bằng sông Cửu Long, Quê hương, Nghề báo nghiệp văn, Thương nhớ vẫn còn, Cho đến khi giã từ trần thế, Tầm nhìn...

Về dịch, ông đã cho in hàng chục tập lần lượt ra mắt bạn đọc từ khi mới về Hà Nội như Hoa lạ (1957), rồi Hội chợ bán người, Những ngôi sao ban ngày, Trở lại với đời, Sử thi huyền thoại Đông Tây, Nghìn lẻ một ngày, Trà thư, Chuyện rừng châu Phi… Kỳ vĩ nhất là Nghìn lẻ một đêm. Với quà tặng này cho thiếu nhi Việt Nam, nhiều người ví Phan Quang như ông già Noel.

Ai đã, đang và sẽ đến với nghề báo có thể thấy được sự khởi đầu và hướng cần đi cho nghề nghiệp của mình qua cuộc đời của nhà báo Phan Quang - một nhà báo, nhà văn hóa, nhà kiến trúc xã hội.

Tiến sĩ Nguyễn Sĩ Đại