Quang cảnh Hội thảo. Ảnh: P.V

Các hình thức vi phạm ngày càng tinh vi

Báo cáo của BHXH Việt Nam tại Hội thảo “Trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm trong lĩnh vực bảo hiểm theo quy định của Bộ luật Hình sự và những vấn đề cần hướng dẫn thi hành” do Toà án nhân dân (TAND) tối cao phối hợp với BHXH Việt Nam tổ chức ngày 4/1/2019 cho thấy, từ năm 2016 đến nay (sau khi Luật BHXH năm 2014 chính thức có hiệu lực), các hành vi vi phạm pháp luật trong lĩnh vực BHXH, BHYT, BH thất nghiệp vẫn diễn biến phức tạp, các hình thức trục lợi quỹ BHXH của các cá nhân, đơn vị ngày càng tinh vi, khó phát hiện...

Tình trạng chậm đóng, trốn đóng BHXH, BHYT xảy ra ở hầu hết các địa phương, với mức độ ngày càng nhiều. Tính đến ngày 30-11-2018, tổng số tiền nợ BHXH phải tính lãi (từ một tháng trở lên) của BHXH các tỉnh, thành phố là 6.172 tỷ đồng, bằng 3,1% so với kế hoạch thu năm 2018.

Ngay khi Luật BHXH năm 2014 có hiệu lực thi hành, tổ chức công đoàn được trao quyền khởi kiện ra Tòa án đối với các hành vi vi phạm pháp luật về BHXH gây ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của người lao động, tập thể người lao động.

Để triển khai thực hiện quy định của pháp luật, BHXH Việt Nam và Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, BHXH tỉnh, thành phố và Công đoàn cùng cấp đã ký Quy chế phối hợp nhằm trao đổi, cung cấp thông tin, tài liệu và phối hợp giữa hai bên trong việc khởi kiện đối với các hành vi vi phạm pháp luật về BHXH, BHYT, BH thất nghiệp. Thực hiện Quy chế, cơ quan BHXH các cấp đã cung cấp kịp thời, đầy đủ cho tổ chức công đoàn danh sách, hồ sơ các đơn vị nợ BHXH để phục vụ việc khởi kiện.

Nhưng trên thực tế, như Phó Vụ trưởng Pháp chế (BHXH Việt Nam) Nguyễn Hòa Bình chia sẻ, việc khởi kiện của tổ chức công đoàn vẫn gặp nhiều khó khăn, không phát huy được hiệu quả như mong đợi, do quy định về việc ủy quyền của người lao động, quyền khởi kiện của các tổ chức công đoàn trong các văn bản liên quan (Luật Bảo hiểm xã hội, Luật Công đoàn, Bộ luật Tố tụng dân sự) khó thực hiện và nhiều điểm chưa rõ.

Để triển khai có hiệu quả các quy định của Bộ luật Hình sự năm 2015 nhằm bảo đảm quyền lợi chính đáng của người lao động, cũng như việc tuân thủ pháp luật của mọi cá nhân, tổ chức, BHXH Việt Nam chỉ đạo BHXH các tỉnh, thành phố phối hợp cơ quan điều tra ở địa phương cung cấp hồ sơ đề nghị xử lý hình sự hành vi vi phạm pháp luật về BHXH, BHYT, BH thất nghiệp. Tuy nhiên, trên thực tế, số vụ việc được xử lý theo các điều luật mới này còn quá ít và chưa kịp thời.

Sau 11 tháng thực hiện, đến nay đã có 15 BHXH tỉnh, thành phố chuyển sang cơ quan điều tra đề nghị xử lý hình sự các hành vi vi phạm pháp luật về BHXH, BHYT, BH thất nghiệp với tổng số 43 hồ sơ. Trong đó: 15 hồ sơ đề nghị xử lý theo Điều 214, một hồ sơ đề nghị xử lý theo Điều 215 và 27 hồ sơ đề nghị xử lý theo Điều 216.

Và theo kết quả xử lý của cơ quan điều tra: hai vụ việc đã bị khởi tố nhưng theo tội danh khác: “Giả mạo trong công tác” và “Làm giả tài liệu của cơ quan, tổ chức” (Hưng Yên); một vụ việc chuyển sang xử lý vi phạm hành chính do cơ quan điều tra xác định chưa đủ yếu tố cấu thành tội phạm (Quảng Bình); 10 vụ việc cơ quan điều tra không thụ lý với lý do hành vi vi phạm xảy ra trước thời điểm Bộ luật Hình sự năm 2015 có hiệu lực (Đồng Nai, Đồng Tháp); một trường hợp công ty đã tự nguyện trả hết nợ sau khi cơ quan BHXH chuyển hồ sơ cho cơ quan điều tra (Hà Tĩnh) và các trường hợp còn lại, cơ quan điều tra đang xem xét, nghiên cứu hồ sơ...

Cần sớm có biện pháp ngăn chặn hiệu quả

Phó Tổng Giám đốc BHXH Việt Nam Đào Việt Ánh phát biểu tại Hội thảo. Ảnh: P.V

Theo Phó Tổng Giám đốc BHXH Việt Nam Đào Việt Ánh, BHXH các tỉnh, thành phố gặp khó khăn trong việc xác định thế nào được coi là hành vi vi phạm; cách xác định các dấu hiệu tội phạm trong lĩnh vực BHXH, BHYT, BH thất nghiệp. Do các văn bản hướng dẫn chưa có cho nên chưa rõ địa vị pháp lý của BHXH Việt Nam, của cơ quan BHXH các cấp trong việc tham gia quá trình tố tụng.

Ngoài ra, hiện đang có sự mâu thuẫn giữa Bộ luật Hình sự với Nghị định xử phạt vi phạm hành chính. Chưa có sự phân biệt về tính chất nguy hiểm, mức độ thiệt hại giữa hành vi vi phạm hành chính với hành vi bị coi là tội phạm, dẫn đến khó khăn trong thực tiễn xử lý các hành vi vi phạm.

Theo các chuyên gia, hiện vẫn chưa thống nhất cách hiểu đối với một số khái niệm, tình tiết trong các điều luật như gian lận BHXH, BHYT, BHTN; trốn đóng BHXH, thủ đoạn tinh vi xảo quyệt; có tính chất chuyên nghiệp dẫn tới việc áp dụng chưa đồng nhất. Bên cạnh đó, thiếu hướng dẫn cụ thể để xác định thời điểm truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người hoặc pháp nhân thương mại thực hiện hành vi phạm tội về bảo hiểm.

Thực tế đó đòi hỏi, cần sự phối hợp tích cực giữa Bộ Công an, Bộ Tư pháp, Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao, Tòa án nhân dân Tối cao cùng BHXH Việt Nam, nhằm sớm ban hành thông tư hướng dẫn áp dụng các điều luật quy định về tội phạm trong lĩnh vực BHXH, BHYT, BHTN và việc xử lý pháp nhân thương mại phạm tội trong lĩnh vực này.

Có ý kiến cho rằng, bên cạnh 3 tội danh đã được quy định trong Bộ luật Hình sự, nên bổ sung quy định về xử lý hình sự đối với những hành vi phạm tội khác liên quan đến quản lý và thực hiện BHXH, BHYT, BHTN thay vì viện dẫn các điều luật khác trong Bộ luật Hình sự.

Phó Chủ tịch Hội Luật gia Việt Nam, nguyên Phó Chánh án Tòa án NDTC Nguyễn Sơn cho rằng, quy định mới về tội phạm hình sự trong lĩnh vực bảo hiểm liên quan nhiều vấn đề, nhất là bảo đảm quyền lợi cho người lao động, an sinh xã hội, phát triển kinh tế xã hội.

Mặc dù các điều luật này viết ngắn gọn nhưng có phạm vi và đối tượng chịu trách nhiệm hình sự rất rộng. Các hành vi vi phạm như thế nào, đối tượng cụ thể và các tình tiết liên quan như tinh vi, xảo quyệt, gian dối, gian lận, tham ô, lạm dụng chức vụ cần có hướng dẫn cụ thể.

Khi người có trách nhiệm phải đóng các loại bảo hiểm cho người lao động mà không đóng thì các cơ quan thực thi pháp luật phải chỉ ra được họ có hành vi gian dối hoặc thủ đoạn khác để truy cứu trách nhiệm, cho nên cần hướng dẫn cụ thể, nếu không thì việc áp dụng pháp luật sẽ khó thống nhất.

Với thực tế đó, BHXH Việt Nam cũng đề nghị Hội đồng Thẩm phán Tòa án NDTC sớm ban hành nghị quyết hướng dẫn chi tiết áp dụng một số quy định của Bộ luật Hình sự về các tội phạm liên quan đến bảo hiểm, như: Dấu hiệu phạm tội trong lĩnh vực BHXH, BHYT, BH thất nghiệp (Điều 214, 215, 216); thống nhất cách hiểu khái niệm “Trốn đóng”, hành vi “Gian dối” và “Thủ đoạn khác”, thủ đoạn tinh vi, xảo quyệt; có tính chất chuyên nghiệp...; quy định về hồ sơ, tài liệu cần thiết phục vụ công tác điều tra tội phạm trong lĩnh vực BHXH, BHYT, BH thất nghiệp; quy trình chuyển giao hồ sơ vụ việc có dấu hiệu tội phạm sang cơ quan công an; việc xử lý pháp nhân thương mại phạm tội trốn đóng bảo hiểm (điều kiện xử lý, tài liệu cần thu thập...).

Đồng thời, cũng phải làm rõ vai trò cơ quan BHXH trong thực hiện các quy định của Bộ luật Hình sự liên quan lĩnh vực BHXH, BHYT, BH thất nghiệp (tư cách pháp lý tham gia tố tụng).

Minh Châu