(NB&CL) Nhìn vào chiều dài lịch sử có thể thấy tranh chấp hàng hải giữa Trung Quốc và Philippines là cuộc chiến pháp lý dai dẳng đã diễn ra trong nhiều thập kỷ. Căng thẳng leo thang dưới thời Tổng thống Bengino Aquino với đỉnh điểm là việc Trung Quốc đánh chiếm Bãi cạn Scarborough từ tay Philippines vào năm 2012.

15 đệ trình khởi kiện

Ngày 22/1/2013, hơn nửa năm sau sự kiện Scarborough, Philippines gửi cho Trung Quốc một bản thông báo và tuyên bố sẽ khởi kiện theo các điều khoản của Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS) và phụ lục VII của công ước này. Philippines khi đó có thể đệ đơn lên Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) và Tòa án Quốc tế về Luật Biển (ITLOS). Tuy nhiên, nhược điểm của hai cơ chế này là yêu cầu cả hai bên tranh chấp đồng ý ra tòa.

Một tháng sau khi nhận được thông báo của Manila, Bắc Kinh đã lên tiếng bác bỏ, tuyên bố không chấp nhận và không tham gia vụ kiện. Bởi vậy, Philippines không còn lựa chọn nào khác ngoài việc phải dựa vào một tòa phân xử theo Phụ lục VII của UNCLOS, vì đây là cơ chế cho phép một bên tranh chấp đơn phương kiện bên còn lại, cụ thể quy định “việc thiếu vắng một bên nào đó trong việc phản biện sẽ không cản trở tiến trình của tòa”. Do Trung Quốc từ chối tham gia cơ chế phân xử bằng trọng tài nên theo quy định của UNCLOS, “nguyên đơn” của vụ kiện là Philippines và Chánh án ITLOS - cơ quan tư pháp độc lập được thiết lập theo UNCLOS, với 21 thành viên tương ứng với 21 quốc gia - đã thành lập tòa trọng tài phân xử vào ngày 21/6/2013. Sau đó Tòa đã họp và lựa chọn Tòa Trọng tài Thường trực (PCA) ở La Haye (tức The Hague) làm Ban thư ký cho vụ kiện. PCA là một tổ chức liên chính phủ gồm 121 quốc gia thành viên, được thành lập vào năm 1899 để hỗ trợ làm trọng tài phân xử và giải quyết tranh chấp giữa các nước, các tổ chức liên chính phủ, các thực thể nhà nước, và các bên tư nhân. Trong vụ kiện Biển Đông, PCA đóng vai trò là cơ chế trung gian hỗ trợ tổ chức tòa phân xử và ban thư ký của vụ kiện.

PCA đã thông báo cho Trung Quốc và Philippines rằng họ có cơ hội trao đổi về dự thảo thủ tục tố tụng. Tuy nhiên, trong khi Manila rất tích cực và nhiều lần bổ sung hồ sơ vụ kiện cũng như tham gia tranh tụng để giải thích lập trường của mình theo yêu cầu, thì Bắc Kinh liên tục phớt lờ và tuyên bố tòa không có thẩm quyền giải quyết vụ việc.

Philippines đưa ra 15 đệ trình để khởi kiện Trung Quốc với bốn nhóm vấn đề chính: 1/ Sự vô căn cứ của “Đường lưỡi bò” mà Trung Quốc vạch ra; 2/ Xác định tính chất và vùng lãnh hải liên quan cho 9 thực thể trên biển (Bãi cạn Scarborough, Đá Chữ thập, Đá Châu viên, Đá Gạc Ma, Đá Vành Khăn, Bãi Cỏ Mây, Đá Subi, Kennan và Đá Gaven); 3/ Trung Quốc có những hành vi vi phạm chủ quyền lãnh hải của Philippines và hủy hoại môi trường; 4/ Yêu cầu Trung Quốc không được tái diễn các hành vi vi phạm, và không được tuyên bố Vùng Đặc quyền Kinh tế (EEZ) cũng như thềm lục địa từ các thực thể tại quần đảo Trường Sa.

Phán quyết quốc tế đầu tiên liên quan đến tranh chấp ở Biển Đông

Chiều 12/7/2016 (theo giờ Việt Nam), Tòa Trọng tài Thường trực (PCA) ở La Haye (Hà Lan) đã ra phán quyết vụ Philippines kiện Trung Quốc về yêu sách “đường 9 đoạn”. Đây là phán quyết quốc tế đầu tiên liên quan đến tranh chấp ở Biển Đông.

Theo phán quyết của PCA, yêu sách của Trung Quốc về “các quyền lịch sử” đối với các vùng biển nằm trong “đường 9 đoạn” là trái với Công ước của Liên hợp quốc về Luật biển 1982 (UNCLOS). Phán quyết khẳng định Trung Quốc đã gây ra những nguy hại lâu dài đối với hệ sinh thái dải san hô ở quần đảo Trường Sa. Trung Quốc không có căn cứ lịch sử nào về vùng biển ở Biển Đông và Bắc Kinh không có cơ sở pháp lý để đưa ra những tuyên bố về “các quyền lịch sử” đối với những nguồn tài nguyên trong cái mà Bắc Kinh gọi là “đường 9 đoạn”. 

Phán quyết của PCA còn khẳng định rằng không một đảo nào thuộc quần đảo Trường Sa tạo cho Trung Quốc quyền có vùng đặc quyền kinh tế. Ngoài ra PCA còn nhấn mạnh Trung Quốc đã can thiệp vào các quyền đánh bắt truyền thống của Philippines tại bãi Scarborough trên Biển Đông.

PCA cũng khẳng định thực thể Ba Bình (Trung Quốc và Đài Loan gọi là đảo Thái Bình) thuộc quần đảo Trường Sa trên Biển Hoa Nam (Biển Đông) là “bãi đá”, vì vậy Ba Bình không thể có vùng đặc quyền kinh tế.

Thực hiện tất cả các phán quyết của PCA từng bước một

Ngày 19/7/2016, Ngoại trưởng Philippines Perfeco Yasay cho biết ông đã từ chối một lời đề nghị đàm phám song phương về vấn đề Biển Đông với người đồng cấp Trung Quốc với điều kiện phán quyết của Tòa Trọng tài Thường trực (PCA) ngày 12/7 không được đưa ra thảo luận.

Trong cuộc trả lời phỏng vấn kênh truyền hình ABS-CBN về phán quyết của PCA, ông Perfeco Yasay nói: “Ngoại trưởng Trung Quốc đã đề nghị chúng tôi mở lòng để đàm phán song phương về Biển Đông mà không đề cập đến phán quyết của PCA”. Ông cũng cho biết đã nói với Ngoại trưởng Trung Quốc rằng điều đó là không thể được vì nó trái với Hiến pháp và lợi ích quốc gia của Philippines.  Ngoại trưởng Yasay cũng cho rằng ưu tiên hàng đầu của Philippines là đàm phán để cho ngư dân của nước này được quyền trở lại đánh bắt cá tại bãi Scarborough và thực hiện tất cả các phán quyết của PCA từng bước một.

Trước đó, ngày 15/7, Ngoại trưởng Philippines Perfecto Yasay khẳng định nước này tôn trọng phán quyết được Tòa Trọng tài Thường trực (PCA) có trụ sở ở La Hay (Hà Lan) đưa ra hôm 12/7 về vấn đề Biển Đông, đồng thời kêu gọi tất cả các bên kiềm chế. Phát biểu tại Hội nghị cấp cao Á- Âu (ASEM) ở thủ đô Ulan Bator của Mông Cổ, Ngoại trưởng Perfecto Yasay cho biết Philippines nỗ lực vì giải pháp hòa bình và sẽ tiếp tục can dự cùng các bên liên quan nhằm làm giảm bớt căng thẳng trong khu vực.

PV (Tổng hợp theo TTXVN)