Tạp chí Nghiên cứu Ấn Độ và châu Á số 3/2019 của Viện Nghiên cứu Ấn Độ và Tây Á, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam, đăng bài “Yoga: Con đường từ văn hóa đến ngoại giao sức mạnh mềm của Ấn Độ” cho biết, từ đầu thế kỷ XXI, các chính phủ Ấn Độ bắt đầu khai thác Yoga như một sức mạnh mềm làm công cụ ngoại giao, và thực tiễn những năm qua đã chứng minh chính sách đó đã thành công. Thông qua Yoga, các nhà hoạch định chính sách đã chuyển tải nét văn hóa đặc thù của mình nhằm mục tiêu nâng tầm và vị thế của một cường quốc thế giới đang nổi.

Trong 20 năm gần đây, các chính phủ kế tiếp nhau ở Ấn Độ nhận thức rõ vai trò của Yoga như một thứ quyền lực mềm lý tưởng, đã triển khai hàng loạt hoạt động nhằm truyền bá và phát triển văn hóa Yoga. Người lãnh đạo cao nhất của chính phủ tập trung cao độ trong việc sử dụng Yoga làm công cụ ngoại giao, trực tiếp chỉ đạo việc truyền bá Yoga, thậm chí đích thân Thủ tướng làm sứ giả về Yoga. Vấn đề cốt lõi trong việc quảng bá Yoga là chính phủ Ấn Độ đã chọn cách tiếp cận hợp lý, nêu bật yếu tố thực dụng của Yoga để biến nó thành một nét văn hóa mang tính toàn cầu...

Theo bài báo, quá trình đưa Yoga từ lĩnh vực văn hóa sang lĩnh vực ngoại giao ở Ấn Độ có thể chia ra làm 3 giai đoạn. Giai đoạn đầu bắt đầu từ thời Chính phủ của Thủ tướng A.B.Vajpayee (1998 - 2004) và Thủ tướng Manmohan Singh (2004 - 2014), những người đã có công nâng cao vai trò chính thức của Yoga thông qua việc xác định giá trị văn hóa của Yoga, đấu tranh bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ đối với Yoga, đồng thời bắt đầu quan tâm và đầu tư vào Yoga. Dưới thời các Thủ tướng Vajpayee và Singh, Yoga được chính thức đưa vào lĩnh vực quản lý của Chính phủ, kho dữ liệu số về các thể thức (bài tập) Yoga được thiết lập. Giai đoạn 2 bắt đầu từ thời đương kim Thủ tướng Narendra Modi, từ khi lên cầm quyền năm 2014 ông đã tạo dựng tiền đề và điều kiện đưa văn hóa Yoga tiến bước vào lĩnh vực ngoại giao.

Ông đã hoàn thành một sứ mệnh trọng đại là lên diễn đàn Đại hội đồng Liên hợp quốc kêu gọi thiết lập ngày Yoga quốc tế, và đã được Liên hợp quốc chính thức chấp thuận, công bố lấy ngày 21/6 là Ngày Yoga quốc tế. Ngay sau đó, ông Modi cho lập một Bộ thuộc chính phủ, gọi là Bộ Ayush (Ministry of Ayush), chuyên trách về các vấn đề y dược, giáo dục, nghiên cứu và truyền bá Yoga. Giai đoạn 3 là thời gian tiếp theo, Chính phủ của Thủ tướng Modi đẩy mạnh việc triển khai ngoại giao sức mạnh mềm thông qua Yoga dưới nhiều hình thức, trong đó có 3 hình thức cơ bản. Một là, đích thân Thủ tướng Modi giới thiệu Yoga trong các diễn đàn ngoại giao cấp cao, giới thiệu, tặng sách, thảo luận về Yoga với các chính khách (như Thủ tướng Ôxtraylia, Tổng thống Mỹ Obama, Tổng thống Nga Putin). Hai là, tổ chức biểu diễn Yoga trong các chuyến thăm và đón khách như trong chuyến thăm Trung Quốc năm 2015, đã có 400 người biểu diễn trước sự chứng kiến của Thủ tướng Ấn Độ Modi và Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường. Ba là, thông qua các đại sứ quán Ấn Độ ở nước ngoài triển khai các hoạt động Yoga trên phạm vi toàn cầu nhân Ngày Yoga quốc tế. Ngày 21/6/2015, các cơ quan ngoại giao của Ấn Độ ở 177 nước đã tổ chức hoạt động biểu diễn Yoga ở hơn 3.000 địa điểm. Trong dịp này, ở Thủ đô New Delhi, ông Modi đã cùng 35.985 người đồng diễn Yoga nhân Ngày Yoga quốc tế, phá vỡ kỷ lục Guiness về số người đồng thời luyện Yoga tại một địa điểm.

Yoga là một thiết chế văn hóa có những ưu thế quan trọng tạo nên sức mạnh mềm trong ngoại giao là tính thần bí, tính bao dung và tính thực dụng. Theo bài báo, trong con mắt của nhiều người Yoga mang màu sắc thần bí, bắt nguồn từ tính chất siêu nhiên. Từ “Yoga” xuất hiện từ thời cổ đại, được dùng để chỉ mối liên kết giữa thần và người, giữa người và thiên nhiên, thể hiện sự sùng bái và khát vọng của con người về sức mạnh siêu nhiên. Nội dung về Yoga trong các sách tôn giáo cổ còn nhấn mạnh yếu tố tín ngưỡng, tâm linh nên văn hóa Yoga mang lại cảm giác thần bí và sức hấp dẫn riêng biệt. Ngoài ra, Yoga mang tính bao dung lớn, phát huy được tác dụng trong hoạt động tư duy sâu. Trong nền văn minh sông Ấn (phát triển vào khoảng thời gian từ năm 2.800 trước Công nguyên đến năm 1.800 trước Công nguyên dọc theo sông Ấn ở phía Tây Bắc tiểu lục địa Ấn Độ), sự kết hợp giữa tín ngưỡng, tư duy và thực hành đã xuất hiện như một thể thống nhất, tạo thành một thứ văn hóa Yoga độc đáo, đại diện cho văn hóa Ấn Độ trước thế giới. Ba là văn hóa Yoga mang tính thực dụng, thể hiện ở chỗ Yoga đã được thể thức hóa dưới dạng các asana (tư thế) khác nhau. Trước đây Yoga mang tính tinh thần lớn hơn thực tiễn, do vậy đã hạn chế việc truyền bá và phổ biến Yoga.

Tuy nhiên, từ khi xuất hiện thể loại Hatha Yoga, mang tính cân bằng giữa căng và giãn, vận động và nghỉ ngơi, là tập hợp các tư thế, nhịp thở và các kỹ thuật nhẹ nhàng giúp cân bằng thể chất và tinh thần để phục hồi sức khỏe, đã mang lại tính thực dụng nhiều hơn, thu hút nhiều người luyện tập và tìm hiểu. Chính điều này đã đặt nền móng vững chắc cho việc hiện đại hóa và quốc tế hóa Yoga. Tác giả bài báo cho rằng sự phát triển và hoàn thiện nội dung thực dụng của Yoga có tác dụng làm mờ dần yếu tố tín ngưỡng và nhờ đó tránh được sự xung đột văn hóa khi triển khai trong các hoạt động ngoại giao ở nước ngoài. Nhờ vào nội hàm văn hóa và đặc tính văn hóa của Yoga mà chính phủ Ấn Độ đã xem Yoga là một phương tiện để thực thi ngoại giao sức mạnh mềm, đồng thời đưa Yoga vào vị trí trung tâm chiến lược ngoại giao mềm. Có thể nói, chính quyền Modi đã đạt được những thành công nhất định trong việc sử dụng Yoga như một công cụ ngoại giao sức mạnh mềm, từ đó nâng cao tầm ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ. Trước Yoga, Ấn Độ đã dùng phim ảnh Bollywood làm công cụ ngoại giao sức mạnh mềm, nhưng công cụ điện ảnh có những hạn chế nhất định về không gian, thời gian, vượt ra ngoài phạm vi hoạt động ngoại giao thông thường, nên đã chuyển sang dùng Yoga làm công cụ ngoại giao sức mạnh mềm và đã thành công.

Yoga bắt nguồn từ lưu vực sông Ấn từ năm 1.500 đến năm 800 trước Công nguyên. Chứng cứ khảo cổ về Yoga lâu đời nhất là con dấu bằng sứ mô tả một người ngồi trong tư thế xếp bằng có niên đại từ thiên niên kỷ thứ 3 trước Công nguyên. Khởi nguồn của văn hóa Yoga là sự sùng bái nguyên thủy của con người đối với sức mạnh tự nhiên. Có lẽ vào thời kỳ văn minh sông Ấn, một số hành giả đồng thời với việc sùng bái tự nhiên, họ trầm tư suy nghĩ, và đó là khởi đầu về mặt thực hành Yoga với mục đích đạt được sức mạnh siêu nhiên và hình thành nên hệ thống tri thức mà về sau là một trong những phần quan trọng cấu thành nên văn hóa truyền thống Ấn Độ. Cùng với việc đại sư Vivekananda lần đầu tiên giới thiệu Yoga ra thế giới năm 1893, văn hóa Yoga bắt đầu con đường quốc tế hóa. Trải qua hơn một thế kỷ truyền bá và phát triển, văn hóa Yoga đã có ảnh hưởng rất rộng lớn trên phạm vi thế giới. Chính điều này là cơ sở cho việc Ấn Độ thúc đẩy Yoga với tư cách là phương tiện ngoại giao sức mạnh mềm Yoga.

Học giả người Mỹ Joseph Nye, người được cho là cha đẻ của học thuyết sức mạnh mềm, lần đầu tiên nêu ra khái niệm này vào năm 1990 trong tác phẩm Bound to lead: The Changing Nature of American Power. Và đến năm 2004, trong cuốn Soft Power: The Means to Succsess in World Politics, ông đã đưa ra định nghĩa rõ hơn về sức mạnh mềm: “Quyền lực mềm là một loại năng lực, có thể giúp đạt được mục đích thông qua sức hấp dẫn chứ không phải cưỡng ép hoặc dụ dỗ. Sức hấp dẫn này đến từ quan điểm giá trị về văn hóa, chính trị và chính sách ngoại giao của một nước”.

Yoga là một phương tiện như thế, đang được Ấn Độ đẩy mạnh trong hoạt động ngoại giao trong giai đoạn hiện nay.

Hà Minh