Vượt qua tường thuật bề mặt

Báo chí dữ liệu không đơn thuần là việc sử dụng số liệu để minh họa cho một câu chuyện; nó là một cuộc cách mạng trong cách chúng ta thu thập, phân tích và trình bày thông tin.

Ở cốt lõi, nó là sự giao thoa mạnh mẽ giữa kỹ năng báo chí truyền thống và khả năng làm việc với dữ liệu lớn (big data), thống kê, và các công cụ trực quan hóa. Bằng cách khai thác sức mạnh của con số và thuật toán, báo chí dữ liệu mở ra những chiều kích mới trong việc khám phá và giải mã những vấn đề phức tạp của xã hội, chính trị, kinh tế và môi trường.

Sự sâu sắc của báo chí dữ liệu nằm ở khả năng vượt qua những tường thuật bề mặt và cảm tính, để phơi bày những xu hướng ẩn sâu, những mối tương quan bất ngờ và những bất thường đáng chú ý. Thay vì chỉ dựa vào lời kể của một vài nhân chứng hay ý kiến chủ quan của chuyên gia, các nhà báo dữ liệu có thể phân tích hàng triệu điểm dữ liệu để tìm ra những bằng chứng khách quan và toàn diện hơn.

Điều này không chỉ tăng cường tính xác thực và độ tin cậy của thông tin, mà còn giúp phát hiện ra những câu chuyện mà phương pháp báo chí truyền thống có thể bỏ qua. Ví dụ, dự án 'The Counted' của tờ The Guardian đã thu thập và phân tích dữ liệu về tất cả các trường hợp tử vong do cảnh sát gây ra ở Hoa Kỳ, cung cấp một bức tranh toàn diện và chi tiết về vấn đề này.

Hơn nữa, báo chí dữ liệu trao quyền cho công chúng bằng thông tin minh bạch và dễ tiếp cận. Thông qua các công cụ trực quan hóa dữ liệu sáng tạo như biểu đồ tương tác, bản đồ và đồ họa thông tin, những con số khô khan trở nên sống động và dễ hiểu.

Điều này không chỉ giúp người đọc nắm bắt thông tin nhanh chóng mà còn khuyến khích họ tự khám phá, đặt câu hỏi và đưa ra những nhận định của riêng mình dựa trên bằng chứng cụ thể. Bộ phận 'The Upshot' của tờ The New York Times là một ví dụ điển hình, thường xuyên thực hiện các phân tích dữ liệu phức tạp về chính trị và kinh tế, đi kèm với các công cụ trực quan hóa tương tác giúp người đọc hiểu rõ các xu hướng và dự đoán.

Sức mạnh của báo chí dữ liệu còn thể hiện rõ trong các dự án điều tra quy mô lớn. 'The Panama Papers' và 'The Paradise Papers' của Hiệp hội Nhà báo Điều tra Quốc tế (ICIJ) đã phân tích hàng triệu tài liệu rò rỉ để phơi bày mạng lưới trốn thuế và các giao dịch tài chính mờ ám trên toàn cầu. 

Các tổ chức báo chí như ProPublica ở Mỹ cũng đi đầu trong việc sử dụng dữ liệu để phục vụ lợi ích công cộng, thực hiện các phân tích sâu rộng về bất bình đẳng thu nhập, ô nhiễm môi trường và lạm dụng quyền lực.

Tiếp nối những thành tựu đáng chú ý trên thế giới, báo chí Việt Nam cũng đang từng bước tiếp cận và ứng dụng báo chí dữ liệu. Dù vậy, so với tiềm năng phát triển và trình độ của các nước tiên tiến, lĩnh vực này ở Việt Nam vẫn còn nhiều dư địa để khai phá.

Theo ông Bùi Công Duyến, Giám đốc Sản phẩm Tòa soạn hội tụ ONECMS, phần lớn các sản phẩm báo chí dữ liệu hiện tại tập trung vào việc trực quan hóa thông tin, giúp độc giả dễ dàng nắm bắt các số liệu thống kê trong các sự kiện như dịch COVID-19 hay các kỳ bầu cử.

"Tuy nhiên, việc khai thác dữ liệu ở mức độ sâu hơn, phục vụ cho các phóng sự điều tra chuyên sâu, phân tích đa chiều hay hỗ trợ các giải pháp báo chí mang tính xây dựng vẫn còn hạn chế", ông Duyến nhận định.

Bài toán nhân lực, dữ liệu và công nghệ

ONECMS, được biết đến là một đơn vị công nghệ uy tín chuyên cung cấp giải pháp cho nhiều cơ quan báo chí thực hiện báo chí dữ liệu, bằng những trải nghiệm thực tế, ông Bùi Công Duyến chỉ ra một số rào cản và giải pháp mà đơn vị này đang triển khai. Theo ông, nút thắt lớn nhất nằm ở sự giao thoa giữa hai lĩnh vực tưởng chừng riêng biệt: báo chí và khoa học dữ liệu.

"Để một nhà báo có thể khai thác hiệu quả sức mạnh của dữ liệu, họ cần được trang bị những kiến thức và kỹ năng không chỉ về nghiệp vụ thu thập, xử lý thông tin truyền thống mà còn phải hiểu về các phương pháp phân tích thống kê, các ngôn ngữ truy vấn dữ liệu và các công cụ trực quan hóa hiện đại",  ông Duyến giải thích. "Sự thiếu hụt những 'nhà báo dữ liệu' thực thụ này đang làm chậm quá trình ứng dụng sâu rộng báo chí dữ liệu ở Việt Nam".

Về vấn đề dữ liệu, ông Duyến thừa nhận đây là một thách thức mang tính hệ thống. "Dữ liệu ở Việt Nam hiện nay vẫn còn nằm rải rác ở nhiều nguồn khác nhau, định dạng không thống nhất và việc tiếp cận đôi khi gặp nhiều khó khăn. Để báo chí dữ liệu phát triển, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý nhà nước, các tổ chức và doanh nghiệp trong việc công khai và chuẩn hóa dữ liệu", ông nhấn mạnh. Các đơn vị cung cấp giải pháp công nghệ đang từng bước hỗ trợ các tòa soạn trong việc chuẩn hóa dữ liệu đầu vào và xây dựng các nền tảng giúp quản lý, tìm kiếm dữ liệu hiệu quả hơn.

Nhấn mạnh vai trò của công nghệ trong việc dân chủ hóa dữ liệu cho báo chí, ông Duyến cho biết các nhà phát triển đang chú trọng vào việc tạo ra các công cụ trực quan hóa dữ liệu thân thiện với người dùng, không đòi hỏi kiến thức lập trình chuyên sâu.

"Mục tiêu là trao quyền cho các nhà báo, giúp họ dễ dàng biến những con số khô khan thành những biểu đồ, đồ thị trực quan, sinh động, kể những câu chuyện dữ liệu hấp dẫn và dễ hiểu cho độc giả", ông chia sẻ. Việc tích hợp các công nghệ tiên tiến như trí tuệ nhân tạo và các nền tảng dữ liệu lớn cũng được quan tâm, nhằm mang đến những giải pháp phân tích sâu sắc và toàn diện hơn cho các tòa soạn.

Bên cạnh đó, ông Duyến cũng đề cập đến vai trò của sự hợp tác giữa các cơ quan báo chí và các đơn vị công nghệ. Việc chia sẻ kinh nghiệm, trao đổi kiến thức và cùng nhau xây dựng các tiêu chuẩn về dữ liệu báo chí sẽ giúp cộng đồng báo chí Việt Nam nhanh chóng bắt kịp xu hướng thế giới.

Ông Duyến lạc quan về tương lai của báo chí dữ liệu tại Việt Nam. "Chúng ta đang bước vào một kỷ nguyên mà dữ liệu vừa là cơ hội, vừa là trách nhiệm. Nếu biết khai thác đúng cách, báo chí sẽ có thêm một công cụ cực mạnh để phục vụ công chúng, góp phần nâng cao chất lượng thông tin và sự minh bạch của báo chí Việt Nam trong kỷ nguyên số", ông kết luận.

Hoàng Anh