Nghệ thuật viết chữ độc đáo

Hơn 1.000 năm trước, những pho kinh lá buông, di sản thành văn đầu tiên của Phật giáo Nam Tông theo dòng truyền lưu từ Ấn Độ, Sri Lanka, đã làm nên cuộc thiên di lịch sử trên khắp miền Đông Nam Á.

Thừa hưởng kỹ thuật viết chữ trên lá buông, cộng đồng người Khmer vùng biên giới của tỉnh An Giang đã gìn giữ, lưu truyền và phát huy nghệ thuật độc đáo này qua nhiều thế hệ. Với đồng bào Khmer, đó không chỉ là kỹ thuật chế tác thuần túy, mà còn có ý nghĩa quan trọng trong đời sống tín ngưỡng, tâm linh.

Ở An Giang, kinh viết trên lá buông hiện còn lưu giữ tại các chùa vùng Bảy Núi (huyện Tri Tôn và Tịnh Biên) với trên 100 bộ. Hiện nay, chỉ còn rất ít vị sư thành thạo với cách viết kinh trên lá buông.

Theo các hòa thượng người Khmer, lá buông là nguyên liệu chính để tạo ra các bộ kinh lá. Lá buông dùng để viết kinh phải được lựa chọn cẩn thận và xử lý qua nhiều công đoạn phức tạp.

Để viết chữ lên lá, các vị sư  phải sử dụng loại bút gỗ có gắn thép nhọn ở đầu. Người viết chữ phải kiên nhẫn, khéo léo, tỉ mỉ để nét chữ không nông, không sâu, đều đặn và thẳng hàng. Khuôn khổ mỗi lá chỉ viết được 5 dòng, mỗi dòng được khoảng 20 từ. Sau khi viết xong, dùng vải thấm loại mực đặc biệt để quét lên, rồi đem phơi khô, những dòng chữ sẽ hiện ra rõ nét và đẹp mắt.

Kinh lá buông tuy là một bản thảo viết trên lá nhưng chứa đựng nội dung khoa học về giáo lý tôn giáo, triết học, kiến trúc, thiên văn học rất sâu sắc... Kinh lá buông ghi lại mọi khía cạnh về đời sống xã hội, văn hóa và tôn giáo của dân tộc Khmer. 

Trước đây, vào các ngày lễ lớn của đồng bào Khmer như: Tết Chôl Chnăm Thmây, lễ Sene Dolta... các nhà sư đem kinh trên lá buông ra tụng hay thuyết pháp cho phật tử nghe, vì phật tử tin rằng các bản kinh được ghi trên lá buông là đúng với lời Phật dạy. Do đó, bảo tồn kinh lá buông cũng chính là bảo tồn một nền giáo dục truyền thống trên nền tảng giáo dục đạo đức của đạo Phật.

Tuy nhiên, hiện nay, tài liệu lá buông hiện nay không được sử dụng rộng rãi trong việc học tập và nghiên cứu kinh pháp của đức Phật. Ðây là điều dễ hiểu khi các loại tài liệu, sách vở được xuất bản phong phú, mẫu chữ dễ đọc thay thế cho loại tài liệu này.

Trước đó, trong thời kỳ chiến tranh, nhiều chùa bị bom đạn tàn phá, các tài liệu trong chùa bị mất mát rất nhiều. Do đó, những cuốn kinh Phật viết trên lá buông hiện nay còn rất ít, chỉ có những chùa lớn, lâu đời mới lưu giữ được. Năm 2017, Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch đã công nhận “Tri thức và kỹ thuật viết chữ trên lá Buông của người Khmer” là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Bảo tồn di sản quý             

Cây lá buông hay còn gọi là bối đa thụ (cây lá bối) có tên khoa học là Corypha Umbraculifera, mọc chủ yếu ở Sri Lanka và Ấn Độ. Đặc tính của lá buông là mịn, mềm và dễ viết. Khi lá khô trở nên nhạt màu, dai bền đặc biệt. Kinh chép trên lá buông ít bị giòn vỡ hay mục rã theo thời gian.

Ngày xưa, cây lá buông mọc bạt ngàn khắp miệt sông Tiền, sông Hậu, vùng đất Tri Tôn, Tịnh Biên của tỉnh An Giang. Tuy nhiên, hiện nay, nguồn lá buông để viết kinh khá khan hiếm. Do vậy, các địa phương của tỉnh An Giang đang thực hiện việc bảo tồn, phát triển loại cây nguyên liệu để tạo ra kinh lá buông.

Để bảo tồn giá trị văn hóa viết chữ trên kinh lá buông, nhiều ý kiến cho rằng, cần đào tạo nghệ nhân khắc chữ trên lá buông, đây có thể xem là một cách giữ gìn lĩnh vực nghệ thuật chạm khắc trên lá của người Khmer.

Tuy nhiên, hiện cả nước chỉ còn duy nhất một nghệ nhân khắc chữ trên lá buông là Hòa thượng Chau Ty ở xã Núi Tô, huyện Tri Tôn, An Giang. Hiện Hòa thượng đang hướng dẫn một số học trò nối nghiệp khắc chữ trên lá buông, một loại hình ấn bản và là nghệ thuật đang trên đà mai một dần.

Song song với việc truyền dạy kỹ thuật khắc chạm trên lá buông, các chuyên gia cũng lưu ý, phải tính đến việc dạy đọc chữ trên tài liệu lá buông cổ. Nếu đọc được tài liệu ghi chép trên lá buông, có thể thu lại rất nhiều vốn tri thức của người Khmer, nhằm nghiên cứu, tìm hiểu rõ hơn các đặc trưng văn hóa Khmer thời kỳ trước.

So với việc viết chữ trên lá buông, công tác truyền dạy cách đọc chữ trên lá buông có thể thực hiện dễ dàng hơn, những người đã biết chữ Khmer có thể học được.

Mới đây, tỉnh An Giang đã phê duyệt Đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể tri thức và kỹ thuật viết chữ trên lá buông của người Khmer tỉnh An Giang đến năm 2030”.

Theo đó, tỉnh An Giang sẽ tập trung đánh giá, tập hợp, xác minh, phân loại và chỉnh lý phục hồi di sản; nghiên cứu và xác định chữ viết trên lá buông là tiếng Pali cổ; hướng dẫn phương pháp bảo quản, gìn giữ các bản chữ viết trên lá buông.

Giai đoạn này sẽ bắt đầu từ năm 2022 đến năm 2026. Trong đó, tỉnh sẽ tiến hành thực hiện tư liệu hóa và số hóa các bản chữ viết trên lá buông của người Khmer. Đồng thời, dịch thuật, xây dựng mới một số bản kinh nhằm tuyên truyền, giáo dục ý thức cộng đồng về bảo tồn di sản.

Từ nền tảng của giai đoạn thứ nhất, tỉnh An Giang sẽ tiến tới việc lập hồ sơ trình UNESCO công nhận tư liệu tri thức và kỹ thuật viết chữ trên lá buông của người Khmer ở tỉnh An Giang, là di sản thuộc về ký ức thế giới khu vực Châu Á - Thái Bình Dương. Dự kiến giai đoạn này sẽ được triển khai từ năm 2028 đến năm 2033.

T.Toàn