Kinh nghiệm của các nước trong việc áp dụng thuế với thuốc lá

Tham khảo kinh nghiệm các nước trên thế giới, tại Malaysia áp dụng cách tăng thuế đột ngột với mức thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) tăng thêm hơn 40% vào năm 2015. Theo Oxford Economics, ngay sau khi Malaysia thực hiện việc tăng thuế trong năm 2015, thị phần thuốc lá lậu năm 2016 tại Malaysia tăng gần 40% so với năm 2015 và đến năm 2020 thị phần thuốc lá lậu đã chiếm 64% thị trường Malaysia.

Theo báo cáo năm 2022 của Ficci-CASCADE tại Ấn Độ, khoản thất thoát ngân sách của Trung ương về thuế đối với các sản phẩm thuốc lá đã tăng gấp ba lần trong giai đoạn 2010-2020 do hoạt động buôn bán bất hợp pháp các sản phẩm này.

Cụ thể, tình trạng buôn bán thuốc lá lậu và bất hợp pháp đang gia tăng rất nhanh trong vài năm trở lại đây. Tăng cường việc tăng thuế đã khiến Ấn Độ trở thành thị trường thuốc lá lậu lớn thứ tư trên thế giới. Theo nghiên cứu FICCI Cascade năm 2022, tổng thị trường thuốc lá lậu tại Ấn Độ ước tính đạt 22.930 crore. Tổng thiệt hại mà Chính phủ ước tính cho năm 2022 do thị trường thuốc lá lậu trong ngành công nghiệp thuốc lá là 13.331 crore, tăng 46% so với năm 2012.

Trong khi đó tại Thái Lan, Thống đốc Cơ quan Thuốc lá Thái Lan Poomjit Pongpanngam cho biết thuế suất thuốc lá không hợp lý đã làm giảm nguồn thu thuế thuốc lá của Chính phủ khoảng 23 tỷ baht vàdoanh số bán hàng đã giảm đáng kể.

Kết quả phân tích thực nghiệm về việc tránh thuế thuốc lá ở Thái Lan năm ngoái cho thấy doanh thu thuế thuốc lá lên tới 70 tỷ baht, trong đó doanh thu thuế bị thất thoát do hàng hóa bất hợp pháp ước tính khoảng 23 tỷ baht, tương đương 25% tổng doanh thu thuế thuốc lá. Phân tích cho thấy năm 2023 số lượng thuốc lá lậu đã tăng 22,3% so với năm 2022, và trước đó tăng 15,5% vào năm 2022 so với năm 2021.

Ông nói, doanh thu từ nguồn thu từ thuốc lá hợp pháp sụt giảm đã làm giảm 50% lượng thuốc lá thu mua từ nông dân trong ba năm qua, làm giảm thu nhập của 500.000 nông dân.

Tăng “sốc” thuế sẽ xảy ra tình trạng gì?

Theo Bộ Tài chính phân tích, phương án tăng thuế như đề xuất sẽ làm tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ thuốc lá tăng từ 36% (năm 2024) lên 59,4% (2030), việc tiêu thụ các mặt hàng này trở nên đắt hơn, dẫn đến tác dụng ngay lập tức đến giảm sử dụng thuốc lá. Để đạt được mục tiêu này, Bộ Tài Chính đang đề xuất 2 phương án tăng thuế TTĐB với mức tăng thêm hơn 40% đối với phương án 1 và 100% đối với phương án 2 ngay năm đầu tiên. Sau 5 năm mức thuế TTĐB sẽ tăng thêm 200% cho cả 2 phương án.

Tuy nhiên nếu phân tích ở góc độ toàn diện hơn, cả 2 phương án này sẽ đẩy giá bán thuốc lá hợp pháp tăng sốc, người tiêu dùng sẽ tìm đến nguồn hàng lậu không chịu ảnh hưởng bởi thuế để thay thế. Trên thực tế, lượng tiêu thụ thuốc lá hợp pháp sẽ giảm như phân tích của Bộ Tài chính nhưng tổng lượng tiêu dùng thuốc lá vẫn như cũ hoặc thậm chí tăng lên do sự dịch chuyển sang thuốc lá nhập lậu của người tiêu dùng.

Cũng theo Bộ Tài chính, khi áp dụng thuế hỗn hợp, dự kiến số thu thuế TTĐB có thể tăng từ 17,6 nghìn tỉ (năm 2022) lên 39,2 nghìn tỉ (năm 2030). Tuy nhiên, với nguy cơ hàng lậu sẽ xâm chiếm thị trường thuốc lá, mức dự thu này sẽ rất khó đạt được, dẫn đến thất thoát nguồn thu thuế từ thuốc lá hợp pháp, ảnh hưởng đến ngân sách Nhà nước.

Trong tờ trình, Bộ Tài chính cũng chỉ ra rõ các phương án đề xuất tăng thuế TTĐB với sản phẩm thuốc lá sẽ ảnh hưởng tiêu cực đến hoạt động sản xuất, kinh doanh của các doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh các mặt hàng thuốc lá. Mở rộng vấn đề này, các ảnh hưởng đến doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh trong ngành sẽ kéo theo nhiều hệ lụy cho toàn bộ chuỗi giá trị và gây ra các tác động tiêu cực về an sinh xã hội. Sản lượng thuốc lá hợp pháp giảm đột ngột do cú sốc thuế sẽ tạo ra nguy cơ thất nghiệp đột ngột đối với hàng chục nghìn người lao động tại các doanh nghiệp sản xuất và các nhà phân phối, ảnh hưởng đến kế sinh nhai của hàng trăm nghìn nông dân vùng trồng lá thuốc lá cũng như hàng triệu điểm bán lẻ trên toàn quốc.

Nhận xét về 2 phương án tăng thuế, các chuyên gia ủng hộ việc định hướng áp dụng thuế hỗn hợp, bổ sung thuế tuyệt đối đối với mặt hàng thuốc lá. Bởi hệ thống thuế hỗn hợp không chỉ giúp quản lý Nhà nước hiệu quả hơn và dự đoán nguồn thu ngân sách, mà còn khuyến khích nhà sản xuất đầu tư, nâng cao chất lượng sản phẩm và hướng người tiêu dùng chuyển đổi sang tiêu dùng các sản phẩm thuốc lá có chất lượng tốt hơn, giảm thiểu rủi ro cho sức khỏe; đồng thời góp phần vào mục tiêu giảm sản lượng tiêu thụ sản phẩm thuốc lá.

Nói một cách khác, theo các chuyên gia, Bộ Tài chính và Chính phủ nên xem xét mức bổ sung thuế tuyệt đối phù hợp hơn, đồng thời có lộ trình tăng thuế tuyệt đối hợp lí nhằm tránh tăng sốc sẽ gây ra nhiều hệ lụy.