Cúng tất niên là một nghi thức quan trọng của các gia đình Việt vào dịp cuối năm. Lễ cúng tất niên là phong tục lâu đời và mang đậm nét đẹp văn hóa, bản sắc truyền thống, với ý nghĩa hoàn tất năm cũ và chào đón năm mới.

Các gia đình báo cáo lên bề trên những gì được, mất trong năm nay, về những gì chưa làm được và mong muốn năm sau tốt đẹp hơn. Đây cũng là dịp để mọi người hưởng thụ, nghỉ ngơi và tận hưởng thành quả của cả năm qua.

Thông thường, lễ cúng tất niên được tổ chức vào ngày cuối cùng của năm Âm lịch (tức là ngày 30 tháng Chạp, thường gọi là ngày 30 Tết. Năm nay, ngày 30 Tết sẽ rơi vào thứ Bảy ngày 21/1/2023 Dương lịch.

Để cúng tất niên, các gia đình cần chuẩn bị mâm cơm thật tươm tất để dâng lên gia tiên. Sau khi hạ lễ, mọi người sum vầy bên mâm cơm. Sau bữa cơm tất niên, mọi người chuẩn bị cúng giao thừa, tiễn năm cũ và đón mừng năm mới.

Trước khi tiến hành nghi lễ tất niên, các gia đình lau chùi, trang hoàng bàn thờ Phật, bàn thờ tổ tiên với mâm ngũ quả, hương, hoa tươi, đèn nến đầy đủ…

Sau khi công việc chuẩn bị cho gia đình một cái Tết đầm ấm, thiêng liêng vui vẻ, gia chủ sẽ bắt tay chuẩn bị mâm cỗ cúng tất niên.

Chuẩn bị mâm cúng Tất niên

Theo các chuyên gia văn hóa, mâm cúng tất niên bao gồm: Mâm ngũ quả, hương hoa, giấy tiền vàng mã, đèn nến, trầu cau, trà, rượu và mâm cỗ chay hoặc mặn.

Mâm ngũ quả, hương hoa thường được đặt trên ban thờ và sẽ thờ suốt Tết. Mâm cỗ mặn được đặt ở bàn thờ phụ hoặc một chiếc bàn nhỏ chữ nhật thấp hơn đặt trước bàn thờ chính.

Mâm ngũ quả nên chọn các loại hoa quả thông dụng, ăn được, đẹp mắt và phải là hoa quả vừa đủ chín. Gia chủ có thể chọn chuối, bưởi, dưa hấu, cam, quýt, phật thủ, táo… Không nên dùng quả xanh, quả giả để cúng gia tiên. Hoa bày bàn thờ có thể là một cành đào nhỏ.

Đối với người miền Bắc, mâm cỗ mặn thường có 4 bát, 4 đĩa. Cỗ lớn thì 6 bát, 6 đĩa hoặc 8 bát, 8 đĩa… thậm chí, có nhà chuẩn bị mâm cỗ lớn xếp cao từ 2 đến 3 tầng. Mâm cúng tất niên thông thường không thể thiếu được món gà trống, ngoài ra còn được bày biện các món như: canh măng, canh mọc, gà luộc, nem rán, rau, giò, bánh chưng...

Mâm cúng tất niên miền Trung ít cầu kỳ hơn, thường có: bánh chưng, bánh tét, giò lụa, gà bóp rau răm, thịt heo luộc, giá chua…

Trong khi đó, mâm cúng tất niên của người miền Nam thường có bánh tét, canh măng, thịt kho tàu, chả giò, gỏi tôm thịt…

Trong mâm cúng Tất niên, hương và đèn là 2 vật không thể thiếu. Hương tượng trưng cho các vì sao, kết nối giữa âm với dương, còn đèn tượng trưng cho Mặt trăng, Mặt trời nên thường trên bàn thờ sẽ có đủ 2 cây đèn.

Ngoài ra, tùy theo văn hóa tín ngưỡng của từng gia đình, văn hóa từng vùng miền, địa phương mà có thêm những vật khác nhau để tượng trưng cho tấm lòng của gia đình, cầu tài, cầu lộc hay cầu bình an.

Bài cúng Lễ Tất niên

Văn khấn Lễ Tất niên theo sách "Bàn thờ gia tiên và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt" của tác giả Nguyễn Đức Bá do NXB Tôn giáo xuất bản, bài cúng Lễ Tất niên như sau:

Con kính lạy chín phương trời, mười phương chư Phật, chư Phật mười phương.

- Con kính lạy Hoàng thiên, Hậu Thổ, chư vị Tôn thần.

- Con kính lạy ngài Kim niên Đương cai Thái Tuế chí đức Tôn thần.

- Con kính lạy các ngài Bản cảnh Thành hoàng chư vị Đại Vương.

- Con kính lạy ngài Bản xứ Thần linh, Thổ địa tôn thần.

- Con kính lạy các ngài Ngũ phương, Ngũ Thổ, Long Mạch, Tài thần, Bản gia Táo Quân, cùng tất cả các vị thần linh cai quản trong xứ này.

- Con kính lạy chư gia Cao Tằng Tổ Khảo, Cao Tằng Tổ Tỷ, Tiên linh nội ngoại họ...

Hôm nay là ngày 30 tháng chạp năm Quý Mão.

Tín chủ con là...

Ngụ tại...

Trước án kính cẩn thưa trình: Đông tàn sắp hết, năm kiệt tháng cùng, xuân tiết gần kề, minh niên sắp tới.

Chúng con cùng toàn thể gia quyến sắm sanh phẩm vật hương hoa, cơm canh thịnh soạn, sửa lễ Tất niên, dâng cúng Thiên địa Tôn thần, phụng hiến Tổ tiên, truy niệm chư linh.

Theo như thường lệ tuế trừ cáo tế, cúi xin chư vị Tôn thần, liệt vị gia tiên, bản xứ tiền hậu chư vị hương linh giáng lâm án tọa, phủ thùy chứng giám, thụ hưởng lễ vật, phù hộ toàn gia lớn bé, trẻ già bình an thịnh vượng, bách sự như ý, vạn sự tốt lành, luôn luôn mạnh khỏe, gia đình hòa thuận.

Thành tâm bái thỉnh, cúi xin chư vị Tôn thần và gia tiên nội ngoại chứng giám phù hộ độ trì. Giãi tấm lòng thành.

Cúi xin chứng giám.

Cẩn cáo.

T.Toàn