Quyết không làm thương gia

Friedrich Engels sinh ngày 28/11/1820 ở thành phố Ba-rơ-men tỉnh Ranh, Vương quốc Phổ (nước Đức ngày nay) trong một gia đình là chủ xưởng dệt. Có lẽ chính bởi gia thế này mà bố Friedrich Engels rất muốn cậu con trai tiếp bước mình, cai quản, phát triển cơ ngơi doanh nghiệp của gia đình. Nhưng, trời phú cho ông cậu con trai cực thông minh nhưng cũng cực cá tính. Sớm có năng khiếu về ngoại ngữ, lại ham học, ham đọc, thế nên niềm đam mê lớn nhất của Friedrich Engels chẳng phải là những con số mà là sử học, triết học, văn học, ngôn ngữ và thơ ca. Kể cả thời gian khi bắt buộc phải rời bỏ trường trung học khi chưa tốt nghiệp để bắt đầu công việc buôn bán ở Văn phòng theo yêu cầu của bố thì thứ mà cậu con trai Friedrich Engels đắm đuối nhất vẫn là những cuốn sách, vẫn là những lĩnh vực mà cậu say mê.

Không được đi học thì tự học, Friedrich Engels chẳng quản ngại mày mò. Do tính chất công việc kinh doanh của gia đình phải đi đây đi đó nhiều, Friedrich Engels đã tận dụng lợi thế đó để sưu tầm, tìm hiểu thông qua các tác phẩm văn học và báo chí nước ngoài. Một lần, việc được tiếp xúc với các tác phẩm của Friedrich Hegel - nhà triết học người Đức - đã gần như thay đổi 180 độ định hướng tương lai của Friedrich Engels. Thời điểm đó được xem là vào khoảng cuối năm 1839.

Đọc, say mê và muốn tìm hiểu, Friedrich Engels cương quyết cãi lời bố không trở thành thương gia mà bắt tay chuyên tâm vào nghiên cứu các tác phẩm của Hegel.

Tình bạn định mệnh

Có những thứ diễn ra thật bất ngờ, thật không thể đoán định nhưng lại theo ta đến suốt cuộc đời. Điều này không hề sai khi soi về mối quan hệ giữa Friedrich Engels và Karl Marx - mối quan hệ mà theo nhìn nhận của báo chí cũng như giới nghiên cứu - là tình bạn vĩ đại giữa hai con người vĩ đại.

Thực ra, nói là tình cờ nhưng về sâu xa, mọi sự đều có căn nguyên của nó. Trước khi có cuộc gặp tình cờ tại nước Anh, hai nhà tư tưởng vĩ đại của nhân loại đã tự tạo cho mình những điểm chung. Về phần Friedrich Engels, trước đó, khi sang Anh và sống ở thành phố công nghiệp dệt Manchester, chứng kiến sự khổ cực của giai cấp công nhân và các tầng lớp nhân dân lao động ngay trong xã hội tư bản, năm 1844, ông đã viết tác phẩm “Tình cảnh giai cấp công nhân Anh”. Năm 1843, Friedrich Engels cũng đã đi sâu nghiên cứu và xuất bản cuốn “Lược thảo phê phán khoa kinh tế chính trị” chỉ rõ chế độ tư hữu tư bản chủ nghĩa là cơ sở của toàn bộ sinh hoạt vật chất và tinh thần của xã hội tư sản.

Chính tác phẩm này sau này khiến Karl Marx rất tâm đắc và đánh giá cao. Có lẽ chính bởi điều này mà chỉ sau hai lần gặp gỡ (lần đầu tiên Friedrich Engels gặp Karl Marx là cuối tháng 11/1842, khi ông qua Anh thăm Bộ biên tập tờ báo Sông Ranh; lần thứ hai là tháng 8/1844, tại Parris Pháp), từ chỗ còn dè dặt, đã trở nên dần “tâm đầu ý hợp”. Những tác phẩm của Friedrich Engels gửi cho tờ Niên giám Pháp - Đức đã chỉ cho Karl Marx thấy rằng, con đường phát triển tư tưởng của Friedrich Engels thống nhất với con đường của mình. Sau này, Friedrich Engels đã kể lại: “Vào mùa hạ năm 1844, khi tôi đến thăm Các Mác ở Paris, chúng tôi thấy mình hoàn toàn nhất trí với nhau về tất cả các vấn đề lý luận và chính từ lúc đó, chúng tôi bắt đầu cộng tác với nhau”.

Sự “hoàn toàn nhất trí” ấy đã níu giữ hai con người vĩ đại trong một tình bạn lớn. Bên nhau, họ không chỉ tìm thấy điểm chung mà cảm thấy được bổ khuyết hỗ trợ cho nhau. Với Friedrich Engels, tư tưởng xã hội chủ nghĩa của Karl Marx là điều đáng ngưỡng mộ và học hỏi. Còn với Karl Marx, Friedrich Engels là nơi ông tìm thấy sự chia sẻ, đồng cảm, thấu hiểu đầy chân thành.

Nhưng quan trọng hơn hết thảy, với Karl Marx, Friedrich Engels đã thực sự là một người trợ lực, một người đồng hành không thể thay thế trong sự nghiệp nghiên cứu khoa học và trong đấu tranh cách mạng. Hai ông đã viết chung với nhau nhiều tác phẩm, điển hình là các tác phẩm: “Hệ tư tưởng Đức”, “Tuyên ngôn của Đảng cộng sản”…, đặc biệt không thể không kể tới tác phẩm quan trọng “Chống Đuy-rinh” nhằm chống lại những quan điểm có tính chất cơ hội chủ nghĩa lúc bấy giờ.

Năm 1847, Đại hội “Liên đoàn những người cộng sản” đã ủy nhiệm cho Karl Marx, Friedrich Engels cùng soạn thảo bản “Tuyên ngôn của Đảng cộng sản”. Chính sự hợp tác, hỗ trợ, đồng tâm đồng ý của hai ông đã tạo nên một văn kiện có tính chất cương lĩnh cách mạng, trở thành vũ khí lý luận, tư tưởng sắc bén của giai cấp vô sản thế giới. Sự ra đời “Tuyên ngôn của Đảng cộng sản” đã thức tỉnh giai cấp công nhân, nhân dân lao động ý thức được vai trò lịch sử của mình, đánh dấu bước ngoặt vĩ đại trong quá trình phát triển của các tư tưởng xã hội chủ nghĩa từ không tưởng trở thành khoa học.

Không nhiều người biết rằng, không chỉ hỗ trợ, đồng hành trong công việc, tư tưởng, lúc sinh thời, Friedrich Engels đã không từ ngại hỗ trợ cho Karl Marx cả về điều kiện vật chất để Karl Marx hoàn thành những tác phẩm đồ sộ của mình. Nếu không có việc Friedrich Engels tìm mọi cách để tìm nguồn tài chính hỗ trợ thì có lẽ đận tháng 2/1845, Karl Marx sẽ khó thoát khỏi cảnh điêu đứng bị trục xuất khỏi Paris. Cũng không có những đồng tiền hỗ trợ của Friedrich Engels, Karl Marx được cho là khó có thể tập trung toàn lực cho công việc khi gia đình luôn ở vào cảnh túng thiếu, thậm chí có lúc không mua đủ bánh mì ăn hằng ngày. Xúc động và trân quý là bản thân Friedrich Engels cũng chẳng dư dả gì. Để giúp bạn, khó có thể tin nhưng là sự thật là việc, Friedrich Engels đã có tới 20 năm trời đằng đẵng, chấp nhận làm một công việc mà thời tuổi trẻ ông từng rất chán ghét - thư ký trong hãng buôn của cha mình - để có tiền. Rồi có cả chuyện nhiều đêm, Friedrich Engels thức đêm để hỗ trợ Karl Marx viết bài cho các báo để có tiền chi tiêu.

Ân tình nối ân tình. Những chia sẻ tựa trong cổ tích. Nhưng trân quý và đáng trọng hơn nữa là suốt những năm tháng ấy, Friedrich Engels chưa bao giờ “kể công” với bạn mình. Thậm chí, dù tài năng, dù tác phẩm, dù những cống hiến cũng vang lừng không kém, ông vẫn nguyện làm người đứng sau, hỗ trợ người bạn thân thiết của mình. “Cây vĩ cầm thứ hai bên cạnh Mác” - biệt danh đầy sự khiêm tốn ấy ông tự dành cho mình - đã trở thành minh chứng cho một Friedrich Engels tài năng nhưng cũng đầy khiêm tốn, nghĩa tình.

Thế nên, hậu thế, như khẳng định của lãnh tụ V.I.Lênin: “Muốn đánh giá đúng đắn những quan điểm của Karl Marx, tuyệt đối phải đọc những tác phẩm của người cùng tư tưởng và người cộng tác gần gũi nhất của Mác là Friedrich Engels. Không thể nào hiểu được chủ nghĩa Marx nếu không chú ý đến toàn bộ những tác phẩm của Engels”.

 Hà Anh