Cuộc cách mạng vũ khí thứ ba

Vũ khí AI có thể xem là cuộc cách mạng vũ khí thứ ba của loài người, sau thuốc súng và vũ khí hạt nhân. Những gì diễn ra trong các cuộc chiến gần đây cho thấy, nhiều loại khí tài đã thông minh tới mức có thể có cả khả năng tự tìm kiếm, theo dõi và tiêu diệt kẻ địch mà hoàn toàn không cần sự tham gia của con người.

Một ví dụ là máy bay không người lái Harpy của Israel. Chiếc UAV này được lập trình để bay đến một khu vực cụ thể, săn lùng các mục tiêu cụ thể, sau đó tiêu diệt chúng bằng cách sử dụng loại tên lửa hoàn toàn tự động kiểu “bắn và quên”.

Nhưng một ví dụ đáng nói hơn từng được minh họa trong bộ phim hành động giả tưởng “Slaughterbots”, kể về những UAV nhỏ như một con chim có thể chủ động tìm kiếm một người và bắn một viên đạn xuyên qua đầu người đó. Những UAV này quá nhỏ và nhanh nhẹn để có thể bị chặn lại.

Ví dụ trên không đơn thuần là hư cấu. Một chiếc UAV tương tự đã suýt giết chết Tổng thống Venezuela, Nicolas Maduro vào năm 2018 và ngày nay được chế tạo dễ dàng bởi bất kỳ chuyên gia có kinh nghiệm nào với giá dưới 1.000 USD. Tất cả các bộ phận đều có thể mua trực tuyến và tất cả các công nghệ nguồn mở đều có sẵn để tải xuống.

Sự tiến bộ của AI sẽ khiến những robot sát thủ thông minh hơn, chính xác hơn, nhanh hơn và rẻ hơn; chúng cũng sẽ học các khả năng mới, chẳng hạn như cách tạo thành bầy đàn và tự xây dựng kịch bản tác chiến, khiến cho chúng hầu như không thể bị ngăn cản. Một đàn gồm 10.000 UAV có thể quét sạch nửa thành phố, về mặt lý thuyết, chỉ tiêu tốn vài chục triệu USD.

Lợi và hại của vũ khí AI

Dù vậy, vũ khí AI không phải là không có lợi ích. Chúng có thể cứu sống binh lính nếu chiến tranh được chiến đấu bởi máy móc. Ngoài ra, trong tay của một quân đội có trách nhiệm, chúng có thể giúp nhắm chính xác vào các chiến binh và tránh vô tình giết chết các lực lượng thân thiện, trẻ em và dân thường (tương tự như cách một chiếc ô tô hiện đại có thể chủ động phanh khi sắp xảy ra va chạm).

Nhưng nhược điểm và trách nhiệm của vũ khí AI vượt xa lợi ích. Trách nhiệm nặng nề nhất là về mặt đạo đức - gần như tất cả các hệ thống đạo đức và tôn giáo đều coi việc tước đi mạng sống con người là một hành động gây tranh cãi đòi hỏi phải có sự biện minh và xem xét kỹ lưỡng. Tổng thư ký Liên hợp quốc Antonio Guterres từng tuyên bố: “Viễn cảnh máy móc có quyền quyết định và quyền tước đoạt mạng sống con người là đáng ghê tởm về mặt đạo đức.”

Với bất một hoạt động tác chiến nào, luôn cần có sự giải trình rõ ràng để biết ai chịu trách nhiệm trong trường hợp xảy ra lỗi. Điều này được thiết lập tốt cho những người lính trên chiến trường. Nhưng với một hệ thống vũ khí AI, trách nhiệm giải trình sẽ không, hoặc rất khó rõ ràng (tương tự sự mơ hồ về trách nhiệm khi một chiếc xe tự lái đâm phải người đi bộ). Sự mơ hồ về trách nhiệm khiến những kẻ giết người bớt cảm thấy tội lỗi hoặc tránh khỏi sự trừng phạt vì vi phạm luật nhân đạo quốc tế.

Một mối nguy hiểm khác là vũ khí AI có thể nhắm vào các cá nhân bằng cách sử dụng nhận dạng khuôn mặt hoặc dáng đi và theo dõi tín hiệu điện thoại hoặc IoT (Internet vạn vật). Điều này cho phép không chỉ ám sát một người mà còn có thể diệt chủng bất kỳ nhóm người nào.

Quyền tự chủ lớn hơn của vũ khí cũng sẽ đẩy nhanh tốc độ chiến tranh và dẫn đến những leo thang thảm khốc, bao gồm cả chiến tranh hạt nhân. Vũ khí AI thiếu khả năng suy luận, cảm xúc và nhạy cảm chính trị - xã hội của con người. Dù bạn huấn luyện một hệ thống vũ khí AI tốt bao nhiêu đi chăng nữa, giới hạn về miền sẽ khiến nó không hiểu đầy đủ hậu quả do các hành động của mình tạo ra.

Theo đuổi sức mạnh quân sự thông qua vũ khí AI cũng có thể tốn ít chi phí hơn, do đó làm tăng các cuộc xung đột trên toàn cầu. Các quốc gia nhỏ với công nghệ mạnh mẽ, chẳng hạn như Israel, đã tham gia cuộc đua với những robot quân sự tiên tiến nhất, bao gồm một số nhỏ như ruồi. Với việc gần như chắc chắn các đối thủ của mình sẽ chế tạo vũ khí AI, mọi quốc gia đều sẽ cảm thấy bắt buộc phải chạy đua.

Cuộc chạy đua vũ trang này sẽ đưa chúng ta đến đâu? Stuart Russell, giáo sư khoa học máy tính tại Đại học California (Mỹ) cho biết: “Khả năng của vũ khí tự động sẽ chỉ bị hạn chế nhiều hơn bởi các định luật vật lý, chẳng hạn như các hạn chế về phạm vi, tốc độ và tải trọng - hơn là thiếu sót trong hệ thống điều khiển. Người ta có thể chứng kiến hàng triệu nền tảng vũ khí AI được triển khai, sự nhanh nhẹn và chính xác của chúng sẽ khiến con người hoàn toàn không có khả năng đối phó”.

Vũ khí hạt nhân là một mối đe dọa hiện hữu, nhưng chúng đã được kiểm soát và thậm chí còn giúp giảm chiến tranh thông thường dựa trên lý thuyết răn đe. Bởi vì một cuộc chiến tranh hạt nhân chắc chắn dẫn đến sự hủy diệt lẫn nhau, nên bất kỳ quốc gia nào bắt đầu tấn công hạt nhân trước đều phải đối mặt với sự đáp trả và do đó tự hủy diệt.

Nhưng vũ khí AI thì khác. Lý thuyết răn đe không được áp dụng, vì một cuộc tấn công đầu tiên bất ngờ có thể không thể kiểm soát được. Các cuộc tấn công bằng vũ khí AI có thể nhanh chóng kích hoạt phản ứng và leo thang xung đột. Cuộc tấn công đầu tiên có thể không được kích hoạt bởi một quốc gia mà bởi những kẻ khủng bố hoặc các chủ thể phi nhà nước. Điều này làm trầm trọng thêm mức độ nguy hiểm của vũ khí AI.

Giải pháp nào để tránh "Kẻ hủy diệt"?

Đã có một số giải pháp được đề xuất để tránh thảm họa hiện hữu này. Một là phải đảm bảo rằng mọi quyết định gây chết người đều do con người đưa ra. Nhưng sức mạnh của vũ khí tự động chủ yếu đến từ tốc độ và độ chính xác khi không có con người can dự. Giải pháp mang tính nhượng bộ này vì thế khó thuyết phục. Chưa kể, sự can thiệp của con người cũng phụ thuộc rất nhiều vào đạo đức và khả năng phán đoán của cá nhân người đó.

Giải pháp thứ hai là lệnh cấm, đã được phát động bởi “Chiến dịch ngăn chặn robot sát thủ” và nhận được chữ ký của 3.000 người, bao gồm cả tỷ phú Elon Musk và huyền thoại khoa học quá cố Stephen Hawking cùng hàng nghìn chuyên gia AI. Những nỗ lực tương tự đã được thực hiện trong quá khứ bởi các nhà sinh học, hóa học và vật lý chống lại vũ khí sinh học, hóa học và hạt nhân. Nhưng với vũ khí AI, chuyện sẽ khó khăn hơn nhiều.

Cách tiếp cận thứ ba là điều chỉnh vũ khí AI. Việc này cũng phức tạp do khó xây dựng các quy chuẩn kỹ thuật. Điều gì định nghĩa một vũ khí AI? Làm thế nào để bạn kiểm tra các vi phạm? Đây đều là những trở ngại ngắn hạn cực kỳ khó khăn.

Về lâu dài, các giải pháp sáng tạo có thể khả thi, mặc dù chúng rất khó tưởng tượng - ví dụ, liệu các quốc gia có thể đồng ý rằng tất cả các cuộc chiến tranh trong tương lai sẽ chỉ được chiến đấu bằng robot? Hoặc sẽ có một tương lai trong đó các cuộc chiến diễn ra giữa con người và robot, nhưng robot chỉ được phép sử dụng vũ khí có thể vô hiệu hóa các chiến binh robot và vô hại đối với con người?

Dù vậy, thế giới cũng đang có những động thái hướng tới việc kiểm soát vũ khí AI. Hôm 16/2 vừa qua, Mỹ đã đưa ra một sáng kiến nhằm thúc đẩy hợp tác quốc tế về việc sử dụng có trách nhiệm trí tuệ nhân tạo (AI) và vũ khí tự chủ trong quân sự, nhằm áp đặt trật tự đối với một công nghệ mới nổi có khả năng thay đổi cách tiến hành chiến tranh.

Nhưng đây mới chỉ là tuyên bố chính trị của Mỹ, với những hướng dẫn không ràng buộc về mặt pháp lý về việc sử dụng AI trong quân sự một cách có trách nhiệm. Để việc phát triển vũ khí AI không dẫn tới một cuộc chạy đua vũ trang mất kiểm soát và thậm chí có thể tạo ra một thế hệ robot giống như trong serie phim "Kẻ hủy diệt" đe dọa sự tồn vong của nhân loại, thì cần nhận thức chung và sự chung tay hành động mạnh mẽ hơn nữa của tất cả chúng ta.

Nguyễn Khánh