Trong số rất nhiều câu hỏi nảy sinh từ bài phát biểu gần đây của Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo, tuyên bố chấm dứt "sự can dự mù quáng" của Mỹ với Trung Quốc, một câu hỏi chưa được trả lời là tác động của sự cạnh tranh ngày càng tăng giữa Mỹ và Trung Quốc đối với Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, và trong đặc biệt là Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á gồm 10 thành viên.

Với tất cả các quốc gia trong khu vực - bao gồm cả những quốc gia được xác định là đồng minh của Hoa Kỳ, đều đang cố gắng cân bằng hai mục tiêu là an ninh quốc gia và phát triển kinh tế. Sẽ là sai lầm khi tin rằng sự cạnh tranh ngày càng gia tăng giữa Mỹ và Trung Quốc, buộc các quốc gia Ấn Độ - Thái Bình Dương phải lựa chọn giữa Washington hoặc Bắc Kinh.

Một mặt, hệ thống an ninh do Hoa Kỳ lãnh đạo tạo nền tảng cho hòa bình và ổn định trong khu vực. Mặt khác, sự giàu có ngày càng tăng của Trung Quốc mang lại an ninh kinh tế cho các quốc gia Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương dưới hình thức một thị trường mở rộng và là một nguồn quỹ đầu tư quan trọng.

Nhật Bản và Australia, các đồng minh nổi tiếng nhất của Mỹ trong khu vực, vẫn liên kết chặt chẽ với Washington về quốc phòng, công nghệ và viễn thông. Nhưng Hàn Quốc lại đang đi theo con đường riêng của mình, thậm chí còn né tránh nói về một Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương "tự do và cởi mở".

Sắc thái hơn là các động thái chính sách đối ngoại từ các quốc gia ASEAN riêng lẻ, khi hầu hết cố gắng duy trì nền độc lập của mình. Nắm bắt cơ hội mà Trung Quốc mang lại để đạt được lợi ích kinh tế, các quốc gia ASEAN đang phòng ngừa rủi ro chính trị và an ninh của họ bằng cách cố gắng liên kết với Mỹ.

Có ba yếu tố chủ yếu cho thấy chiến lược cân bằng này. Đầu tiên là vị trí của ASEAN trong hệ thống an ninh khu vực, thường phụ thuộc vào việc liệu một nước thành viên có tranh chấp lãnh thổ với Trung Quốc trên Biển Đông hay không và liệu nước này có thể lấy hệ thống an ninh do Mỹ dẫn đầu để xây dựng hệ thống chính sách an ninh quốc gia của mình hay không.

Thứ hai là mức độ tham gia của mỗi quốc gia vào nền kinh tế khu vực và toàn cầu, và mức độ phụ thuộc kinh tế vào Trung Quốc. Thứ ba là liệu có sự luân chuyển năng động của giới tinh hoa ở mỗi quốc gia hay không.

Trong số năm quốc gia hàng hải - Brunei, Malaysia, Philippines, Indonesia và Singapore - dựa vào hệ thống an ninh do Hoa Kỳ dẫn đầu để bảo vệ, bốn quốc gia đang xung đột với Trung Quốc về lãnh thổ hoặc quyền tiếp cận các vùng đặc quyền kinh tế của họ.

Tất cả năm quốc gia cũng hội nhập tốt vào nền kinh tế toàn cầu và có sự luân chuyển đáng kể của giới tinh hoa, khiến Trung Quốc khó hình thành các liên minh chính trị-kinh tế lâu dài sẽ định hình lại nền kinh tế chính trị của họ.

Việt Nam có xung đột lãnh thổ với Trung Quốc và nền kinh tế cũng phụ thuộc không ít vào Bắc Kinh, nhưng thể hiện rõ không thể dựa vào Mỹ để đảm bảo an ninh. Điều đó giải thích sự thận trọng của Việt Nam với Hoa Kỳ trong các vấn đề an ninh, nỗ lực tăng cường hợp tác an ninh với Nga, Ấn Độ và Nhật Bản, cũng như việc Việt Nam tham gia Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương.

Là đồng minh của Mỹ, không có xung đột lãnh thổ với Trung Quốc, nhưng Thái Lan là quốc gia có một nền kinh tế gắn chặt với chuỗi cung ứng toàn cầu, nên họ muốn được lợi từ cả hai phía.

Trong khi đó, ba quốc gia khác của ASEAN - Campuchia, Lào và Myanmar - không có xung đột lãnh thổ với Trung Quốc, nhưng được cho là gắn với một hệ thống mà giới tinh hoa chính trị và kinh doanh bị ảnh hưởng bởi Bắc Kinh.

Điểm chung của tất cả các quốc gia ASEAN là thách thức trong việc đáp ứng kỳ vọng của người dân.

Về mặt này, các nước ASEAN lớn đã làm tốt trong những năm 2010, với tổng sản phẩm quốc nội bình quân đầu người - theo giá cố định - tăng ở Singapore là 23%, ở Thái Lan là 29%, ở Malaysia là 36%, ở Philippines là 42 % ở Indonesia là 46% và ở Việt Nam là 56%.

Sự cải thiện về mức sống khiến người dân mong đợi một cuộc sống tốt hơn nữa trong những năm tới. Dù ở thể chế nào, các chính phủ ở ASEAN đã đạt được tính hợp pháp thông qua hoạt động kinh tế của họ.

Song, sự cạnh tranh ngày càng gia tăng giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc khiến các quốc gia ASEAN khó phát triển các chính sách đối ngoại của riêng. Hiện nay, cuộc khủng hoảng COVID-19 đang thay đổi kỳ vọng của người dân, khi tất cả trông chờ vào chính phủ để không chỉ cải thiện sinh kế mà còn bảo vệ cuộc sống.

Trong khi một số quốc gia ASEAN như Việt Nam, Thái Lan và Malaysia thành công trong việc kiểm soát virus, còn những quốc gia khác như Indonesia và Philippines đang gặp khó khăn, thì điều đáng lo ngại hơn là thiệt hại kinh tế lâu dài.

Sự gián đoạn đột ngột của nền kinh tế toàn cầu đã dẫn đến nhu cầu hàng hóa và dịch vụ giảm mạnh, tạo tiền đề cho sự suy thoái kinh tế toàn khu vực.

Lúc này, các nước ASEAN đang tập trung vào việc giữ gìn sức khỏe cho người dân, giảm thiểu thiệt hại kinh tế và vay vốn nước ngoài để khôi phục tăng trưởng. Nhưng nhìn về phía trước, nhiều quốc gia chắc chắn sẽ gánh chịu gánh nặng tài chính thậm chí còn lớn hơn do thu thuế thấp hơn, chi tiêu xã hội cao hơn và nợ chồng chất.

Gánh nặng với chi phí trả nợ, sa lầy trong suy thoái kinh tế dài hạn và áp lực đáp ứng kỳ vọng của người dân về một cuộc sống tốt hơn, các nước ASEAN đối mặt với nhiều rủi ro cao.

Việc các quốc gia ASEAN có thể sẽ quay sang Trung Quốc hoặc Mỹ và các đồng minh của họ - hoặc cả hai - để được trợ giúp tài chính, sẽ định hình đáng kể quan hệ quốc tế ở Đông Nam Á trong nhiều năm tới.