Đền Trần Nam Định là một công trình kiến trúc độc đáo, tinh tế và mang giá trị lịch sử sâu sắc. Xưa kia, ở Phủ Thiên Trường, nay là đền Trần là nơi lưu lại dấu ấn của vương triều nhà Trần. Đây được coi là kinh đô thứ hai của nước Đại Việt sau kinh thành Thăng Long. Năm 1258, khi quân Nguyên Mông xâm lược nước ta lần thứ nhất, vua Trần Thái Tông ra lệnh thực hiện chiến lược “vườn không nhà trống” tại kinh thành Thăng Long, quân dân ta rút lui về phủ Thiên Trường nhằm huy động sức mạnh toàn dân.

Về sau, khi quân ta đã đánh bại quân Nguyên Mông, ngày 14 tháng Giêng năm đó, vua Trần Thái Tông mở tiệc chiêu đãi và phong tước cho những người có công đánh giặc tại phủ Thiên Trường. Kể từ đó, cứ vào ngày này, nghi thức “khai ấn” được tổ chức tại đây. 

Khu di tích đền Trần Nam Định bao gồm 3 công trình chính, đó là: đền Thiên Trường, đền Cố Trạch và đền Trùng Hoa. Cả ba ngôi đền có kiểu dáng và quy mô gần giống nhau. Phía trước đền có cổng ngũ môn, tiếp đến là một hồ nước hình chữ nhật, phía sau hồ là đền Thiên Trường.

Đền Thiên Trường còn được gọi là đền Thượng, có vị trí trung tâm ở khu di tích Đền Trần, được xây trên nền nhà thờ gia tộc họ Trần, sau là Thái Miếu và cung Trùng Quang. Đây là nơi các thái thượng hoàng nhà Trần sinh hoạt và làm việc.

Đền Thiên Trường bao gồm 9 tòa và 31 gian. Bước vào đền, bạn sẽ thấy tiền đường, trung đường, chính tẩm, thiêu hương, 2 dãy tả hữu vu, 2 dãy tả hữu ống muống, 2 dãy giải vũ Đông Tây. Hầu như khung đền đều dùng gỗ lim, mái đền lợp ngói, nền được lát gạch.

Tiền đường đền bao gồm 5 gian với chiều dài 13m. Trong tiền đường có 12 cột cái cùng 12 cột quân, đặt trên bệ bằng đá xưa kia là chân cột cung Trùng Quang. Những bệ đá này được chạm khắc hình cánh sen đầy tinh xảo. Bên trong tiền đường là ban thờ và bài vị của các quan phù tá nhà Trần. 

Tại trung đường, du khách có thể thấy 14 bài vị của các vị hoàng đế nhà Trần. Trước cửa có ba cỗ ngai nhằm bái vọng các vị hoàng đế. Chính tẩm chia thành 3 gian. Gian giữa thờ tự 4 vị thủy tổ họ Trần và các phu nhân chính thất. Hai gian trái, phải thờ hoàng phi. Tòa kinh đàn (thiêu hương) thờ các công thần nhà Trần, quan văn, quan võ có ban thờ riêng.

Đền Cố Trạch còn được gọi là đền Hạ, nằm ở phía Đông của khu di tích đền Trần. Văn bia ghi lại, vào năm 21 đời vua Tự Đức (1868), người dân đào được một mảnh bia vỡ ở phía Đông, có ghi dòng chữ “Hưng Đạo thân vương cố trạch”. Do đó, vào năm 1895, đền được xây dựng xong và đặt tên là Cố Trạch Từ (đền nhà cũ), là nơi thờ tự Trần Hưng Đạo, gia đình và gia tướng.

Ở tiền đường đền Cố Trạch đặt bài vị 3 gia tướng thân tín của Trần Hưng Đạo là Phạm Ngộ, Nguyễn Chế Nghĩa và Phạm Ngũ Lão. Ở trung đường đặt bài vị và tượng của Trần Hưng Đạo cùng với 4 người con trai, Phạm Ngũ Lão và các tả hữu tướng quân. Tại chính tẩm thờ cha mẹ, Trần Hưng Đạo và vợ là công chúa Thiên Thành, con trai và con dâu, con gái và con rể.

Đền Trùng Hoa nằm ở bên trái Đền Thiên Trường, tức mặt Tây của khu di tích Đền Trần Nam Định. Được xây dựng từ năm 2000, đặt trên nền cung Trùng Hoa, là nơi các hoàng đế nhà Trần về tham vấn các vị thái thượng hoàng. Trong đền Trùng Hoa có 14 pho tượng bằng đồng mô phỏng 14 vị hoàng đế nhà Trần. Những pho tượng này được đặt tại tòa trung đường và tòa chính tẩm. Tòa thiêu hương đặt ngai và bài vị thờ các quan tướng. Trong đó, gian tả vu thờ các quan văn còn gian hữu vu thì thờ các quan võ.

Hằng năm đền Trần tổ chức 2 lễ hội lớn là lễ khai ấn Đền Trần vào tháng giêng và vào tháng tám sẽ có diễn ra lễ hội Đền Trần thu hút đông đảo du khách ghé thăm.

Anh Thanh Bình, du khách đến từ Hà Nội chia sẻ: “Tôi nhiều lần được tham dự lễ hội khai ấn ở Đền Trần Nam Định và thấy là rất đông người tham gia, cả du khách thập phương rồi nhiều phật tử cũng đến tham dự. Có những năm, người đến đông tới nỗi mà phải chen chúc rồi nhiều người còn chầu chực, trèo tường từ sáng sớm để vào xin ấn, khung cảnh có phần hỗn loạn. Những năm gần đây thì lực lượng chức năng đã có sự sắp xếp chỉn chu hơn, người đến tham dự vẫn đông nhưng không còn cảnh lộn xộn như trước”.

Lễ hội khai ấn đầu xuân diễn ra từ 14 - 15 tháng Giêng, từ tối ngày 14 bắt đầu các nghi thức như rước hòm ấn từ cung Cố Trạch sang đền Thiên Trường sau đó làm lễ khai ấn vào giờ Tý,… Với những vị khách thực sự muốn xin ấn thì nên nghỉ một đêm tại thành phố để ngày mai xuất phát từ sớm.

Lễ hội Đền Trần Nam Định lại được tổ chức từ ngày 15 - 20 tháng 8 âm lịch. Đầu tiên là các thủ tục rước từ đình và đền xung quanh nhằm dân hương đền Thiên Trường. Phần hội sẽ có nhiều trò chơi dân gian được tổ chức như diễn võ thuật, múa lân, đi cầu kiều, hát văn,…

Chị Ngọc Anh, du khách đến từ Hà Nội bộc bạch: “Đến hội đền Trần Nam Định thì không thể nào bỏ qua các món ngon đặc sản của vùng đất này như phở bò, xôi xíu, bánh xíu páo, nem nắm,... Phở bò bạn có thể ăn ở nhiều nơi khác nhưng ăn ở Nam Định mới đúng chất riêng, sự đặc biệt chỉ ở đây mới có". 

"Xôi xíu là xôi nếp ăn kèm thịt xá xíu và lạp xưởng, quan trọng là nó có nước sốt vô cùng đặc biệt ngon. Bạn có thể thử ăn xôi xíu ở phố Hàng Sắt, Hoàng Văn Thụ…”, chị Ngọc Anh chia sẻ thêm.