Theo đó, Đề cương Văn hoá Việt Nam là văn kiện chính thức đầu tiên của Đảng về công tác văn hoá, văn nghệ, phân tích đúng đắn tình hình đời sống văn hoá dưới ách Pháp - Nhật, vạch ra đường lối văn hóa cách mạng và những nhiệm vụ trước mắt, tiến tới xây dựng nền văn hoá dân tộc, nhân dân. 80 năm kể từ khi ra đời đến nay, các giá trị của Đề cương Văn hóa Việt Nam năm 1943 vẫn vẹn nguyên, thể hiện tầm nhìn chiến lược của Đảng ta về vai trò quan trọng của văn hóa đối với sự phát triển chung của đất nước.

Xung quanh vấn đề này, phóng viên Báo Nhà báo & Công luận đã trao đổi với đại biểu Quốc hội, PGS.TS Bùi Hoài Sơn - Ủy viên thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội để thấy được ý nghĩa sâu sắc và tính thời đại của văn kiện lịch sử quan trọng này.

+ Thưa Phó Giáo sư, Đề cương Văn hóa Việt Nam năm 1943 được coi là cương lĩnh đầu tiên của Đảng về văn hóa; chỉ ra con đường vận động, phát triển mới của nền văn hóa Việt Nam. Phó Giáo sư có thể phân tích rõ hơn về điều này?

- Đề cương Văn hóa Việt Nam ra đời trong bối cảnh đặc biệt của lịch sử đất nước - ở đó, nhân dân ta đang chịu sự áp bức của thực dân Pháp và phát xít Nhật. Như cách diễn đạt trong Đề cương thì văn hóa Việt Nam ở thời điểm đó mang nặng tính chất “phong kiến và nô dịch”, về hình thức là thuộc địa, về nội dung là tiền tư bản.

Bên cạnh đó, trên mặt trận văn hóa - tư tưởng cũng có những diễn biến phức tạp. Cùng với việc cai trị, bóc lột, thực dân Pháp và phát xít Nhật còn đẩy mạnh chính sách văn hóa nô dịch, ngu dân, phản động, đàn áp những nhà hoạt động văn hóa có tư tưởng tiến bộ, có tinh thần yêu nước. Một bộ phận trí thức hoang mang, lo lắng và bế tắc trước thời cuộc…

Đúng vào thời điểm đó, Đề cương Văn hóa Việt Nam ra đời, trở thành một bản cương lĩnh về văn hóa, bổ sung cho cương lĩnh chính trị của Đảng. Lần đầu tiên, Đảng ta công bố quan niệm của mình về văn hóa theo quan điểm Mác xít, văn hóa được xác định là một trong ba mặt trận (kinh tế, chính trị, văn hóa) trong cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc, bảo vệ và xây dựng đất nước.

Đảng ta không chỉ làm cách mạng chính trị mà còn phải làm cả cách mạng văn hóa. Có lãnh đạo được phong trào văn hóa, Đảng mới ảnh hưởng được dư luận, việc tuyên truyền của Đảng mới có hiệu quả. Đây thực sự là những nhận thức đúng đắn, mang tính chiến lược, là tiền đề để chúng ta đạt được nhiều thắng lợi về sau từ sức mạnh của văn hóa. Cho đến hôm nay, Đề cương Văn hóa Việt Nam năm 1943 vẫn giữ được những giá trị vô cùng quan trọng, mang tính thời đại.

+ Có nghĩa là Đề cương Văn hóa Việt Nam đã thực sự đem lại một không khí mới cho nền văn hóa của dân tộc, thưa ông?

- Đúng vậy! Chính sự chuyển đổi trạng thái của văn hóa đã giúp văn hóa thích ứng với thời cuộc, phát huy được sức mạnh của văn hóa, hình thành nên tinh thần yêu nước, tình đoàn kết dân tộc, để từ đó giúp chúng ta vượt qua mọi khó khăn, chiến thắng mọi kẻ thù…

Văn hóa cách mạng Việt Nam đã tạo ra những thành tựu và niềm tự hào cho đất nước. Đến thời hòa bình hiện nay, ngay trong giai đoạn COVID-19 vừa qua, sức mạnh văn hóa thích ứng với thời đại, sự đoàn kết chung sức đồng lòng đã một lần nữa minh chứng cho tư tưởng đúng đắn của Đề cương Văn hóa Việt Nam 1943.

+ Vậy, theo Phó Giáo sư, mối liên hệ giữa ba nguyên tắc quan trọng của xây dựng văn hóa trong “Đề cương Văn hóa Việt Nam năm 1943” với việc xây dựng “hệ giá trị văn hóa Việt Nam” hiện nay như thế nào?

- Đề cương Văn hóa năm 1943 với ba nguyên tắc: Dân tộc hóa (chống mọi ảnh hưởng nô dịch và thuộc địa khiến cho văn hóa Việt Nam phát triển độc lập), Đại chúng hóa (chống mọi chủ trương hành động làm cho văn hóa phản lại đông đảo quần chúng hoặc xa đông đảo quần chúng), Khoa học hóa (chống lại tất cả những cái gì khiến cho văn hóa trái khoa học, phản tiến bộ) đã giúp đất nước chúng ta chuyển từ một nền văn hóa về hình thức là thuộc địa, về nội dung là tiền tư bản sang một nền văn hóa mới cách mạng, dân tộc về hình thức, tân dân chủ về nội dung.

Ba nguyên tắc quan trọng này của xây dựng văn hóa luôn được kế thừa, làm mới để tạo ra sức sống mới, phù hợp với từng điều kiện, hoàn cảnh của cách mạng Việt Nam. Ví dụ, ba nguyên tắc này đã được vận dụng, thể hiện đầy đủ trong việc xây dựng “hệ giá trị văn hóa Việt Nam dân tộc, dân chủ, nhân văn và khoa học” hiện nay. Ý nghĩa quan trọng của Đề cương Văn hóa Việt Nam là đặt văn hóa ở vị trí hàng đầu, “văn hóa soi đường quốc dân đi”.

Trong bối cảnh hiện nay, khi đạo đức xã hội gặp nhiều vấn đề bất ổn thì những tư tưởng sáng suốt của Đề cương Văn hóa Việt Nam lại một lần nữa cho thấy tính đúng đắn trong chủ trương của Đảng. Từ ba nguyên tắc “dân tộc hóa –  khoa học hóa – đại chúng hóa”, giờ đây, văn hóa trở thành nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực và là hệ điều tiết cho sự phát triển kinh tế - xã hội.

+ Theo ông, để lan tỏa và phát huy những giá trị tốt đẹp của bản Đề cương Văn hóa, chúng ta cần chú trọng điều gì?

- Hiện nay, văn hóa đã có nhiều khác biệt so với bối cảnh của những năm 1940 của thế kỷ trước. Đời sống văn hóa đa dạng và phong phú hơn. Nhu cầu sáng tạo và hưởng thụ văn hóa của người dân cao hơn. Hội nhập toàn cầu sâu rộng tác động đến văn hóa Việt Nam mạnh mẽ hơn. Đảng và Nhà nước ta cũng có nhiều điều kiện hơn trong chăm sóc đời sống văn hóa cho nhân dân…

Thuận lợi và thách thức đan xen trong phát triển văn hóa, con người Việt Nam khiến chúng ta cần tìm những giải pháp phù hợp để phát triển văn hóa vì sự phát triển bền vững đất nước. Chúng ta phát triển văn hóa để xây dựng con người và xây dựng con người để phát triển văn hóa. Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng xem văn hóa là một yếu tố then chốt để khơi dậy khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc.

Tôi cho rằng, chúng ta cần tiếp tục tập trung làm rõ, cập nhật những nội hàm mới của ba nguyên tắc dân tộc hóa, đại chúng hóa, khoa học hóa trong bối cảnh xã hội hiện nay. Trên cơ sở đó, cụ thể hóa những nguyên tắc này trong các chương trình hành động, đề án, kế hoạch và đặc biệt là xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa, hệ giá trị gia đình và chuẩn mực con người Việt Nam, để từ đó định hướng sự phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước.

Bên cạnh đó, đẩy mạnh tuyên truyền để những giá trị của Đề cương Văn hóa Việt Nam được thẩm thấu tốt hơn vào toàn xã hội qua nhận thức đúng đắn của mọi người. Những bài học tốt cũng cần được lan tỏa để những giá trị của bản đề cương trở thành định hướng cho sự phát triển nhân cách, đạo đức của mỗi cá nhân và toàn xã hội. Điều đó giúp lan tỏa sức sống lâu bền của “Đề cương về Văn hóa Việt Nam” năm 1943 với sự phát triển đất nước trong quá khứ, hiện tại và cả tương lai.

+ Xin trân trọng cảm ơn Phó Giáo sư!

Thiên An (Thực hiện)