Từng được Tổng thư ký Liên Hợp Quốc Antonio Guterres gọi là "ngọn hải đăng của hy vọng", thỏa thuận ngũ cốc giữa Ukraine và Nga có thể sắp sụp đổ. Trong nhiều tháng, thỏa thuận - còn được gọi là Sáng kiến Ngũ cốc Biển Đen - đã nhiều lần được gia hạn, nhưng giờ Nga muốn để nó hết hạn vào tháng 7, điều này có thể gây ra những hậu quả toàn cầu.

Tại sao thỏa thuận lại quan trọng?

Ukraine là một trong những nhà cung cấp ngũ cốc lớn nhất thế giới. Ngũ cốc của quốc gia này nuôi sống 400 triệu người trên toàn thế giới, theo số liệu của Chương trình Lương thực Thế giới.

Khi chiến sự Nga – Ukraine nổ ra vào tháng 2/2022, nhiều quốc gia lo sợ về nạn đói. Ở Châu Phi và Trung Đông nói riêng, một cuộc khủng hoảng đói đang đe dọa.

Kể từ đó, giá lương thực đã tăng vọt, kéo theo lạm phát lương thực. Ngoài ra, việc Nga phong tỏa Biển Đen đồng nghĩa với việc hàng triệu tấn ngũ cốc bị mắc kẹt trong các hầm chứa của Ukraine, có nguy cơ bị thối rữa.

Theo Liên minh châu Âu "việc duy trì nguồn cung cấp ngũ cốc của Ukraine vẫn rất quan trọng đối với an ninh lương thực toàn cầu”.

Điều gì có thể xảy ra nếu thỏa thuận hết hạn?

Nếu Nga không đồng ý gia hạn thỏa thuận, không rõ liệu Ukraine có tiếp tục vận chuyển cùng một lượng ngũ cốc ra thế giới hay không.

Chi phí bảo hiểm đắt đỏ để chi trả cho các con tàu có thể là một vấn đề lớn. Những con tàu muốn vượt qua Biển Đen đã phải được bảo hiểm hàng nghìn đôla. Các công ty vận chuyển có thể miễn cưỡng gửi tàu của họ qua vùng chiến sự nếu không có sự chấp thuận của Nga.

Vận chuyển ngũ cốc trên bộ cũng có thể trở nên khó khăn. Kể từ khi bắt đầu chiến tranh, Ukraine đã xuất khẩu một lượng lớn ngũ cốc qua các nước phía Đông EU - nhưng có quá ít toa tàu chở hàng để xuất khẩu toàn bộ ngũ cốc của Ukraine qua đường bộ.

Ngoài ra, nông dân ở một số nước phía Đông EU phẫn nộ khi nguồn cung của Ukraine được vận chuyển qua nước họ, cho rằng điều đó làm giảm nguồn cung địa phương và lấn át thị trường vốn thuộc về họ.

Đáp lại, Liên minh châu Âu đã áp đặt các hạn chế nhập khẩu vào đầu tháng này, quy định ngũ cốc có thể được vận chuyển qua Bulgaria, Hungary, Ba Lan, Romania và Slovakia nhưng không được bán ở các nước này.

Thỏa thuận hiện tại hoạt động như thế nào?

Thỏa thuận quy định việc xuất khẩu ngũ cốc từ các cảng Odesa, Chornomorsk và Pivdenny ở Biển Đen do Ukraine kiểm soát.

Theo đó, các con tàu phải đi qua Biển Đen dọc theo một hành lang nhân đạo trên biển đã được thống nhất hướng tới Istanbul (Thổ Nhĩ Kỳ). Các tàu trên đường đến và đi từ các cảng của Ukraine được kiểm tra tại một căn cứ do Thổ Nhĩ Kỳ kiểm soát bởi một nhóm thanh tra đặc biệt gồm Nga, Thổ Nhĩ Kỳ, Ukraine và Liên Hợp Quốc.

Hai lực lượng đặc nhiệm của Liên Hợp Quốc đảm bảo rằng ngũ cốc của Ukraine có thể được vận chuyển qua Biển Đen, đồng thời họ cũng tạo điều kiện thuận lợi cho việc xuất khẩu các sản phẩm thực phẩm và phân bón của Nga.

Thỏa thuận đã từng thành công ra sao?

Sáng kiến Ngũ cốc Biển Đen và các hành lang đoàn kết của EU để hỗ trợ xuất khẩu của Ukraine đã giúp giá lương thực giảm và ổn định. Hơn 30 triệu tấn ngũ cốc và các sản phẩm thực phẩm khác đã được xuất khẩu tính đến tháng 5/2023 nhờ thỏa thuận này.

Đặc biệt, các nước nghèo đã được hưởng lợi: Khoảng 64% lúa mì được chuyển đến các nước đang phát triển, trong khi ngô được xuất khẩu gần như bằng nhau sang các nước phát triển và đang phát triển. Tuy nhiên, vào tháng 3, một số phương tiện truyền thông đưa tin rằng ngày càng ít ngũ cốc được vận chuyển từ Ukraine.

Nhìn chung, xuất khẩu lương thực thực hiện được nhờ thỏa thuận đã giảm khoảng 3/4 trong tháng 5 so với tháng 10 năm ngoái, do nhiều công ty vận chuyển tránh gửi tàu trên tuyến đường nguy hiểm. Nhưng quy định chặt chẽ cũng khiến tàu khó đi qua nhanh chóng.

Phó phát ngôn viên của Guterres, Farhan Haq, cho biết trong một tuyên bố hôm thứ Ba: "Tổng thư ký Liên Hợp Quốc thất vọng vì tốc độ thanh tra chậm chạp và việc loại cảng Yuzhny/Pivdennyi khỏi Sáng kiến Biển Đen".

Phía Nga đã phàn nàn rằng các yêu cầu của họ không được đáp ứng và các biện pháp trừng phạt của phương Tây đang cản trở việc xuất khẩu các sản phẩm nông nghiệp của họ.

Tổng thống Nga Vladimir Putin đã lập luận trước một phái đoàn hòa bình châu Phi vào đầu tuần này rằng thỏa thuận ngũ cốc không giải quyết được các vấn đề mà các nước châu Phi gặp phải với giá lương thực toàn cầu cao, bởi vì chỉ có 3% xuất khẩu ngũ cốc của Ukraine đến các nước nghèo nhất.

Biển Đen là ngã tư chiến lược giữa Đông Nam châu Âu và châu Á, một khu vực hội tụ các lợi ích hàng hải, lục địa, địa chiến lược và kinh tế.

Đây là cơ hội duy nhất để Ukraine xuất khẩu ngũ cốc ra thế giới bằng đường biển. Việc tiếp cận biển khơi và do đó có cơ hội tiếp cận các tuyến xuất khẩu khác chỉ có thể thực hiện được thông qua Dardanelles và Bosporus - cả hai eo biển do Thổ Nhĩ Kỳ kiểm soát.

Các quốc gia giáp Biển Đen có lợi ích đối với các tuyến đường nhưng nội địa biển cũng đóng một vai trò kinh tế lớn đối với Trung Quốc. Là một phần trong dự án Con đường Tơ lụa Mới của Bắc Kinh, tuyến đường biển xuyên Ngoài ra, Biển Đen được cho là sẽ cho phép dòng hàng hóa Trung Quốc - châu Âu lưu thông tốt hơn.

Điệp Nguyễn (Theo DW)