CLO - Ai đã một lần đến Tây Bắc, đặc biệt là đặt chân đến đất Mường Lò – Nghĩa Lộ (Yên Bái) mà chưa được đắm mình trong các điệu xòe nồng say với các cô gái Thái thì chuyến đi ấy dường như chưa trọn vẹn. Xòe để mùa màng bội thu, cây đơm hoa kết trái, xòe trong say đắm tình người. Khi ta lẫn vào vòng xòe mới cảm nhận được sự tinh tế, quyến rũ của điệu múa xòe, tay cầm tay quyện tròn xung quanh đống lửa hồng rực sáng.

Điệu múa xòe được hình thành và phát triển cùng với quá trình lịch sử hình thành bản sắc văn hóa truyền thống của cộng đồng người Thái, nó gắn liền với cuộc sống, sinh hoạt, thể hiện đời sống vật chất và tinh thần của người Thái. Người Thái khi đặt chân đến Mường Lò kinh tế truyền thống là nông nghiệp, sống quần tụ trong các bản làng ở các vùng lòng chảo, ven các sông suối. Trong cuộc mưu sinh để tồn tại và phát triển, người Thái luôn cần cù sáng tạo trong lao động sản xuất, chinh phục thiên nhiên, anh dũng đấu tranh chống lại thú dữ. Mỗi khi hoàn thành một công việc trọng đại, chinh phục được thiên nhiên hat chiến thắng kẻ thù thú dữ mọi người lại nắm tay nhau không phân biệt nam, nữ, già, trẻ và nhảy múa ăn mừng quanh đống lửa. Hoạt động ấy được lặp đi lặp lại nhiều lần, dần dần được nâng lên cả động tác lẫn ý thức, hình thành lên các điệu xòe.

Như vậy có thể nói chính từ môi trường tự nhiên, môi trường lao động sản xuất, khát vọng về cuộc sống tốt đẹp và nhu cầu về đời sống tinh thần của tộc người Thái đã hình thành nên những điệu xòe để mô phỏng những hoạt động lao động sản xuất từ việc khai phá đất đai, phát rẫy, trồng lúa, lấy nước và phản ánh đời sống văn hóa tinh thần của người Thái.

Có thể nói sáu điệu xòe cổ của người Thái là một thành tố quan trọng của văn hóa người Thái, ra đời cùng với quá trình hình thành bản sắc văn hóa tộc. Nó thể hiện ở cả hai phương diện. Nội dung và hình thức. Nó gắn với đời sống vật chất và tinh thần của đồng bào. Người Thái đã sáng tạo ra nghệ thuật xòe mang đậm sắc thái tộc người. Mỗi điệu xòe đều thể hiện những triết lý sống cao đẹp của cộng đồng, thể hiện óc sáng tạo và trình độ nghệ thuật cao. Đây chính là hình thức nghệ thuật bắt nguồn từ cuộc sống lao động, sản xuất, chiến đấu của tộc người mà nổi bật lên tất cả là khát vọng hướng thiện, khát khao về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc, bình đẳng và bác ái.

Người múa xòe Thái có khăn đỏ dài quàng qua cổ, tô điểm thêm bộ áo váy đẹp và rất riêng. Xòe Thái có không gian thu hút tới cả trăm, ngàn người tham gia, gọi là "đại xòe”. Văn hóa Thái còn gìn giữ được 6 điệu xòe cổ. Điệu "khắm khen” - nắm tay nhau vòng tròn, biểu hiện cho tình đoàn kết các dân tộc anh em trong cộng đồng. Điệu "khấm khăn mời lẩu” - nâng khăn mời rượu, tỏ lòng yêu quý và mến khách. Điệu "phá xí” - bỏ bốn, tượng trưng cho bốn phương trời đất, sự đoàn kết trao đổi, tình cảm của con người. Điệu "đổn hôn” - tiến, lùi và nhào ra phía trước, lùi về sau thể hiện việc dẫu trời đất có giông bão, sóng gió nhưng tình cảm con người với con người luôn gắn chặt bên nhau. Điệu "nhôm khăn” - tung khăn, thể hiện niềm vui mùa lúa thắng lợi, xây nhà mới, sinh con thêm cháu, cưới xin… Điệu "ỏm lọm tốp mư”  vòng tròn vỗ tay, thể hiện sự vui mừng gặp gỡ, bịn rịn khi chia tay nhau sau mỗi cuộc xòe.

Xòe Thái có sự nhịp nhàng, uyển chuyển của đôi chân theo nhịp khèn, trống rộn rã khiến du khách dễ hòa nhập, làm cho người lạ bỗng thành quen. Ngồi trên nhà sàn uống rượu, tham gia múa xòe, nghe hát dân ca và nhìn ra cánh đồng Mường Lò mùa lúa chín, cảm giác thư thái thật tuyệt vời. Trong men rượu nếp Mường Lò, mọi người vừa nắm tay nhau xòe quanh đống lửa, vừa rót cho nhau chén rượu. Để rồi, những du khách đã từng đến Mường Lò, khi ra về đều nhớ mãi những chén rượu thơm nồng, nhớ đôi bàn tay ấm áp của các cô gái Thái trong những điệu xòe hoa, nhớ những âm thanh trầm bổng lôi cuốn mọi người đến với vòng xòe và nhớ lời nhắn nhủ tha thiết của các thiếu nữ Thái khi chia tay: "Mai xa rồi, trăng Mường Lò anh mang theo về xuôi”.

Nhiều năm trở lại đây, thị xã Nghĩa Lộ đã khôi phục và truyền dạy 6 điệu xòe cổ dân tộc Thái, bảo tồn cũng như phát huy các điệu múa dân gian, các nhạc cụ dân tộc gồm 6 loại pí chế tác từ tre, nứa. Nhiều lớp truyền dạy chữ Thái cổ vùng Mường Lò đã được mở cho hàng trăm học viên tham gia, chủ yếu là đội ngũ cán bộ, đảng viên cùng các tầng lớp nhân dân, đặc biệt là thanh niên, học sinh. Thị xã đã có ban biên soạn tài liệu dạy chữ và học tiếng Thái không những cho địa phương, cho tỉnh mà còn tham gia vào biên tập khung tài liệu chữ Thái cho 7 tỉnh có cộng đồng người Thái sinh sống. Cũng nhiều năm qua, Nghĩa Lộ tổ chức nhiều hội thi, hội diễn nhằm tôn vinh và góp phần giữ gìn, phát triển văn hóa truyền  thống, động viên, khuyến khích các nghệ nhân, diễn viên, những người am hiểu, yêu thích văn hóa dân gian như: hội thi trang phục các dân tộc, hội tết Xíp xí, lễ hội Rằm tháng Giêng, xên bản, xên mường, sinh hoạt Hạn khuống.

Để xây dựng thành công thị xã văn hóa Nghĩa Lộ vào năm 2015 theo Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh Yên Bái, thị xã đã đề ra một số mục tiêu, trong đó nhiệm vụ bảo tồn, phát triển văn hóa dân tộc Thái vùng Mường Lò được chú trọng.

Theo nghệ nhân Lò Văn Biến - người được coi là "bảo tàng sống” về văn hoá dân tộc Thái Mường Lò, thì văn hóa vùng này là sự thăng hoa của văn hóa dân gian với những giá trị vật thể và phi vật thể đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc. Người Thái Mường Lò an vui sống giữa thiên nhiên hùng vĩ, cần cù, sáng tạo trong lao động và anh dũng chống lại kẻ thù. Mỗi khi hoàn thành công việc trọng đại, mọi người lại nắm tay nhau quanh đống lửa nhảy múa ăn mừng. Những điệu xoè hình thành, phát triển và hoàn thiện mô phỏng những bước đi của cha ông khai phá đất đai phát rẫy, trồng lúa, lấy nước tung còn, mời rượu.

Thực tế cuộc sống và những ước mơ khát vọng được diễn ra sinh động, tinh tế trong những động tác xòe. Sức hấp dẫn của xoè chính là sự sôi nổi, gần gũi, đậm hơi thở cuộc sống. Xoè vòng thu hút được tất cả mọi người, không phân biệt già hay trẻ, lạ hay quen, mọi người nắm tay nhau thân ái. Vì vậy, xoè vòng thu hút cả khách du lịch trong và ngoài nước với số lượng lớn tham gia, tạo ra không gian văn hóa Mường Lò.

Bên ánh lửa đêm đầy huyền ảo, hình ảnh những thiếu nữ Thái trẻ trung và sức sống căng tròn trong những chiếc áo cóm mềm mại căng tràn sức trẻ, thướt tha như bước ra từ trong câu truyện cổ. Trong vòng xòe, chị em phụ nữ Thái trẻ trung cùng với tiếng khèn của người nghệ nhân đại diện cho thế hệ đàn ông như được quện chặt thêm về một nguyên lý nhân sinh quan vũ trụ, về âm dương trời đất, về sự khăng khít trong tình cảm đôi lứa. Và đây cũng là minh chứng thêm về lịch sử sơ khai thuộc về cốt cách trong các điệu xòe cổ.

Ở Mường Lò có xòe Mường, xòe Tày và xòe Thái. Múa xòe của mỗi dân tộc nơi đây đều có nét độc đáo riêng. Truyền thống xòe Thái nổi bật hơn, trầm bổng hơn. Để tôn vinh nét đẹp ấy, Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch quyết định công nhận múa xòe Thái là Di sản văn hóa phi vật thể. 

Một số hình ảnh trong đêm khai mạc Tuần lễ du lịch Nghĩa Lộ 2015 vừa diễn ra hôm 12/9

Nhóm PV thực hiện: Đức Duy - Đắc Nguyên - Anh Minh- Nguyễn Mạnh