Những ai đã từng đến phố cổ Hội An nếu để ý quan sát một chút thì sẽ thấy ở các ngôi nhà cổ thường có hai vật trang trí hình tròn nhỏ gắn ngay phía trên cửa ra vào. Theo người dân Hội An, vật trang trí ấy gọi là “mắt cửa”.

Mắt cửa là một cặp vật thể trang trí được gắn đối xứng hai bên ở phía trên khung cửa chính ra vào của một ngôi nhà. Theo thống kê của Trung tâm Quản lí bảo tồn Di sản văn hóa Hội An, toàn đô thị cổ này hiện có khoảng hơn 200 mẫu mắt cửa khác nhau. Hình dạng, kiểu dáng mắt cửa cũng hết sức đa dạng và phong phú như: tròn, bát giác, lục giác, vuông, nửa khối cầu dẹt...

Tuy có sự khác nhau về hình dáng nhưng mỗi đôi mắt cửa vẫn có 2 phần chính là tâm và vành. Phần tâm thường trang trí hình lưỡng nghi sơn hai màu đen trắng, hình nhụy hoa, chữ triện, chữ phúc, chữ thọ… Phần vành bao quanh phần tâm, tạo dáng tinh xảo hình hoa cúc 6 hoặc 8 cánh, hoặc hình lá đề, bát quái, hồi văn, giao long, 4 hoặc 5 con dơi bao quanh chữ phúc…, có nơi còn gắn thêm mảnh lụa đỏ để trang trí.

Ở Hội An ngày nay có nhiều ngôi nhà cổ có gắn mắt cửa, điển hình như nhà cổ Quân Thắng, nhà cổ 87 Trần Phú, nhà cổ Tấn Ký, nhà cổ Đức An… Ví dụ như tại nhà cổ Quân Thắng - một trong những nhà cổ được đánh giá đẹp nhất phố Hội, đôi mắt cửa có hình tròn, được chạm khắc như một đóa hoa cúc và trang trí thêm vải đỏ rất đẹp.

Theo chủ nhân của các ngôi nhà cổ ở Hội An, đôi mắt cửa như một chiếc gương soi chiếu mọi lẽ đời, nó có thể gạn đục khơi trong mang lại sự an lành, tốt đẹp cho gia chủ.

Hiện có rất nhiều cách lí giải khác nhau về hiện tượng mắt cửa ở Hội An. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng những đôi mắt cửa này có thể xuất hiện từ khi người Hoa đến làm ăn ở thương cảng Hội An vào hồi thế kỉ 17 - 18.

Trong công trình nghiên cứu “Một số loại hình tín ngưỡng tiêu biểu của người Hoa ở Hội An, Quảng Nam”, tác giả Võ Duy Nghĩa cho rằng, tục thờ mắt cửa và trang trí, chạm khắc mắt cửa có thể có nguồn gốc từ tục thờ môn thần (thần giữ nhà, giữ đền) của người Hoa. Theo phân tích của ông, tín ngưỡng thờ môn thần là một trong những tín ngưỡng cổ xưa nhất, đồng thời, cũng được xem là một trong những hiện tượng văn hóa đặc sắc của văn minh Trung Hoa.

Với người Hoa ở Hội An, môn thần là vị thần có khả năng ngăn chặn, đe dọa và khống chế các oan hồn, ma quỷ rất kì diệu. Vị thần này có nhiệm vụ ngăn chặn không cho tà ma xâm nhập vào gia cư, gây tai họa cho con người như ốm đau, chết chóc, việc làm ăn bị thất bại… Cho nên từ xa xưa, trong tín ngưỡng dân gian của họ, thần cửa chiếm một vị trí rất quan trọng tục thờ môn thần. Môn thần được thể hiện dưới nhiều hình thức thờ tự khác nhau, đôi khi là bức tranh, bức tượng, hình mặt hổ phù ngậm chiếc vòng thiếc, hình nhân bằng gỗ đào, chiếc gương soi hình tròn, hình bát giác có vẽ bát quái, hoặc đôi khi là những câu bùa chú dán trên cửa…

Bên cạnh đó, người Hoa ở Hội An quan niệm con người và con vật đều có mắt để nhìn đời và nhìn lòng mình, nên đồ vật gắn với con người cũng phải có mắt. Vì thế cái thuyền là nhà nổi trên sông phải được vẽ mắt trước khi hạ thủy, cái nhà trên đất cũng phải có mắt để tránh cho chủ nhà những tai nạn. Nên tại các cánh cửa ra vào những ngôi nhà cổ, hội quán, đền miếu, nhà thờ tộc, đình, chùa tại khu phố cổ Hội An, đều có gắn hai khoanh gỗ hình tròn, hình lục giác, hình bát giác… được chạm khắc khá công phu và được sơn son thếp vàng, đó chính là “mắt cửa”.

Cũng theo tác giả Võ Duy Nghĩa, mắt cửa là một dạng trang trí khá đặc sắc cho ngôi nhà, nó thực chất là núm khóa chốt cửa, có hình dáng chiếc đinh, phần tán ở đầu dày 10cm, đường kính khoảng 20cm và phần chốt đục liền với tán tiết diện hình chữ nhật dài khoảng 30cm, có chức năng liên kết đố cửa và khung cửa giữ không cho cánh cửa rời ra.

Có thể nói, khởi phát từ tục thờ môn thần của người Hoa với những dạng thức khác nhau, khi sang đến Hội An nó mang một biến thể mới như chúng ta thấy hiện nay. Đây là biểu hiện của giao lưu và kết biến văn hóa của người Hội An trong quá trình tiếp xúc với văn hóa của các thương nhân người Hoa đến làm ăn sinh sống lâu dài tại đây trong quá khứ. Điểm độc đáo trong tục thờ môn thần ở Hội An là sự đa dạng phồn thể, biến thể của mắt cửa trong quan niệm phong thủy, kinh dịch. Ví dụ một đôi mắt cửa có thể được thiết kế phù hợp với giờ sinh, năm sinh của gia chủ. Đó là nét riêng của Hội An so với nhiều đô thị cổ khác ở khu vực Đông Nam Á.

Ngoài cách lí giải trên cũng có người cho rằng do trước đây Hội An là thương cảng sầm uất, thuyền bè các nước đi lại nhiều nên người dân Hội An bắt chước theo tập tục cư dân sông nước ở nhiều nơi trên thế giới đã vẽ lên ghe thuyền của mình những đôi mắt ở hai bên mũi thuyền với mong muốn các đấng thần linh dẫn lối đưa đường cho thuyền vượt qua phong ba bão táp và từ đó “mắt cửa” cũng được đưa vào trang trí cho các ngôi nhà.

Dù theo cách lí giải gì thì trong tâm thức nhiều thế hệ người dân phố Hội, những đôi mắt cửa vẫn luôn được họ xem như như mắt thần canh giữ cho ngôi nhà, nó vừa có chức năng gạn đục khơi trong, phân biệt chính tà, người ngay kẻ gian, điều tốt lẽ xấu... vừa thể hiện khát vọng về cuộc sống ấm no, hạnh phúc; mong muốn tránh được hoạn nạn, rủi ro; không cho tà ma xâm phạm vào nhà, gây xáo trộn gia đình, làm ăn thất bại…

Trải qua bao thăng trầm của lịch sử với nhiều đổi thay của xã hội, phố cổ Hội An hôm nay vẫn giữ được những giá trị riêng có của một đô thị di sản bên sông Hoài, trong đó có nét văn hóa độc đáo về tín ngưỡng thờ mắt cửa.

Đặng Minh Giang