Hồ Tonle Sap của Campuchia, một hồ nước rộng lớn có thể làm ngập một vùng có diện tích gấp 20 lần Singapore trong mùa gió chướng, đang trải qua năm thứ ba liên tiếp trong điều kiện thảm khốc. Các chỉ số thủy văn ghi nhận mức nước chỉ đạt 3,86m vào ngày 31 tháng 8, thấp hơn gần 1m so với năm 2020 và khoảng một nửa mức trung bình vào thời điểm này hàng năm.

“Vào cuối tháng 8, Biển Hồ đã đạt mức thấp nhất lịch sử vào thời điểm mà hồ nên tràn đầy với nước và cá”, Brian Eyler, thành viên cấp cao và giám đốc của Năng lượng, Nước và Bền vững, Đông Nam Á tại Trung tâm Stimson, chia sẻ.

“Mực nước của hồ thấp hơn 80cm so với mức thấp trước đó - được ghi nhận vào năm 2020 - và thấp hơn trung bình 4m. Trái tim đang đập của sông Mekong đang cần hỗ trợ sự sống”, ông nói.

Các con đập ở thượng nguồn, được xây dựng dọc theo thượng nguồn sông Mekong ở Lào, Thái Lan, Myanmar và Trung Quốc - nơi con sông được gọi là Lancang - giữ nước là một yếu tố góp phần làm giảm mức độ dòng chảy vào hồ.

Dữ liệu từ Mekong Dam Monitor, một nền tảng trực tuyến theo dõi các chỉ số trên lưu vực sông Mekong, cho thấy hơn 12 tỷ mét khối nước đã được giữ lại bởi 45 đập ở thượng nguồn kể từ đầu tháng Bảy.

Theo ước tính của Eyes on Earth, sử dụng dữ liệu vệ tinh, máy đo sông thực tế và viễn thám, tại một số điểm dọc sông Mekong, 25% dòng chảy tự nhiên bị thiếu hụt.

Những yếu tố này kết hợp với lượng mưa dưới mức trung bình đã dẫn đến sự chậm trễ trái mùa ở dòng chảy ngược hàng năm của Tonle Sap, một hiện tượng độc đáo khi nước bắt đầu chảy theo hướng ngược lại do lũ lụt ở sông Mekong, kéo theo một lượng lớn cá vào hệ thống của hồ.

Biển Hồ Tonle Sap hoạt động như một kho lưu trữ tự nhiên, lúc đầy lúc cạn vào những thời điểm quan trọng trong năm. Nhưng càng nhiều nước được lưu trữ ở thượng nguồn, thì sự đảo ngược dòng chảy của hồ càng chậm chễ.

Biến đổi khí hậu cũng đang tạo ra sự tàn phá cùng với thời gian và cường độ của mùa gió mùa, tác động hơn nữa tới các thói quen tự nhiên của hệ thống hồ và làm tàn lụi nền nông nghiệp ở Campuchia.

“Tonle Sap là trái tim đang đập của Campuchia và lưu vực sông Mekong. Trái tim đòi hỏi nhịp lũ hàng năm, cung cấp nước, chất dinh dưỡng và trầm tích, để duy trì hoạt động khỏe mạnh”, Gary Lee, giám đốc chương trình Đông Nam Á của International Rivers, một tổ chức phi lợi nhuận cho biết.

Dựa trên yếu tố tiền lệ lịch sử, dự kiến ​​rằng các đập ở thượng nguồn sẽ tiếp tục giữ nước trong những tháng tới, cho thấy có rất ít khả năng khắc phục nhanh tình hình cạn kiệt ở Tonle Sap.

Ủy ban sông Mekong (MRC), một cơ quan liên chính phủ nhằm quản lý nguồn nước chung, cho biết họ đã biết từ lâu rằng các hồ chứa dọc theo sông Mekong sẽ làm gián đoạn thời gian và mạch lũ. Nhưng điều kiện hiện nay đặc biệt đáng lo ngại, một phát ngôn viên của Ban Thư ký MRC nói với CNA.

“Trong vài năm qua, chúng tôi đã chứng kiến ​​cả sự gia tăng trữ lượng, lượng mưa giảm và thời gian của các trận mưa gió mùa ảnh hưởng đến khối lượng và thời gian của các dòng chảy ngược vào Tonle Sap”, người phát ngôn cho biết. “Điều này, cùng với áp lực đánh bắt cá gia tăng, ô nhiễm, giảm vận chuyển phù sa và các rào cản đối với sự di cư của cá, là mối đe dọa hiện hữu đối với các hệ sinh thái hạ lưu sông Mekong”.

Khi ngư dân không thể đánh cá

Bên cạnh những tác động đến môi trường và sinh thái, còn có những tác động xã hội đối với hàng triệu người sống dựa vào hồ Tonle Sap để sinh kế và tồn tại. Tình hình đã trở nên tồi tệ hơn do đại dịch COVID-19.

Theo Oudom Ham, một nhà tư vấn độc lập của Campuchia về biến đổi khí hậu và các vấn đề sông ngòi, đánh bắt cá không còn là nghề kiếm thu nhập khả thi như trước đây nữa, với việc người dân địa phương buộc phải chuyển đến các khu vực đô thị để làm các công việc xây dựng được trả lương thấp và rất vất vả.

“Bây giờ họ thậm chí không thể đánh bắt cá. Họ cần phải mua, điều này thật nực cười vì họ là ngư dân nhưng họ không thể tìm được cá cho mình”, Oudom Ham nói.

Nền kinh tế không bền vững đối với những người sống gần mức nghèo khổ quanh Biển Hồ ngày càng trở nên bức bách. Trước đây, thu nhập một ngày bình thường từ đánh bắt cá vào mùa mưa có thể cao gần gấp đôi so với thu nhập làm việc ở thành phố.

“Ngư dân bù đắp cho việc đánh bắt cá cạn kiệt bằng cách vay tiền để giúp họ kiếm sống nhưng ngư dân không thể làm điều này mãi mãi. Có điều gì đó sẽ phá vỡ, hoặc sinh kế của hàng triệu người hoặc an ninh lương thực trong khu vực”, giám đốc Eyler của Trung tâm Stimson nói.

Trong bối cảnh những công nhân nhập cư thường làm công việc xây dựng ở nước láng giềng Thái Lan đã bị buộc phải quay trở lại cộng đồng địa phương của họ do đại dịch, càng khiến tình hình trở nên tuyệt vọng.

Đánh bắt bất hợp pháp và chiếm đất xung quanh các khu vực rừng ngập nước đang làm phức tạp thêm các vấn đề.

“Bây giờ, khả năng phục hồi đang giảm. Thật đáng ngạc nhiên khi nó diễn ra nhanh chóng như thế nào, về mặt môi trường và xã hội”, Oudom Ham chia sẻ.

Yếu tố địa chính trị

Những thách thức địa chính trị đang trở nên gay gắt xung quanh việc quản lý nguồn tài nguyên chung của sông Mekong.

Trung Quốc không đồng ý với các đánh giá ở hạ nguồn rằng các con đập của họ là nguyên nhân gây ra mực nước giảm, khi đổ lỗi cho "lượng mưa ngắt quãng" là lý do dẫn đến các vấn đề đang xảy ra.

Một cuộc đối thoại đầu tiên về an ninh nguồn nước giữa MRC và ASEAN vào tháng trước có thể giúp tăng cường bảo vệ dòng sông và giám sát nhiều hơn các cách Trung Quốc sử dụng nó.

Việc đưa ra các giải pháp phù hợp với quan điểm của các bên liên quan trong khu vực ngày càng cấp bách hơn so với những quan sát gần đây.

“Hạ nguồn cần đàm phán với Trung Quốc để giúp trả lại các mô hình dòng chảy tự nhiên cho sông Mekong”, giám đốc Eyler nói. “Các đập của Trung Quốc đang làm giảm tác động của lũ hàng năm nhưng của các đập ở hạ lưu ở Lào, Campuchia và Thái Lan cũng vậy. Việc khôi phục lại một số trạng thái bề ngoài của dòng chảy tự nhiên đầy khó khăn về chính trị nhưng không phải là không thể”.

Trong khi việc chia sẻ dữ liệu đã tăng lên, các nhà hoạt động về môi trường sông muốn sự minh bạch hơn từ Bắc Kinh. Ông Oudom nói: “Thách thức hoặc vấn đề lớn là do các con đập ở thượng nguồn gây ra, nó đã trở nên rất rõ ràng”.

MRC cho rằng cần nhiều nghiên cứu hơn nữa để đánh giá thêm các tác động ở thượng nguồn của việc lưu trữ nước ở các đập lớn, cũng như các tác động của biến đổi khí hậu. Nhưng họ cũng cho biết sự cần thiết của việc xả nước có kiểm soát bởi các đập trên dòng chính “để giảm thiểu rủi ro về nước, lương thực và năng lượng, đồng thời giảm thiểu một số tác động tiêu cực của sự phát triển”.

“MRC đang dần chuyển hướng theo những quan điểm này”, người phát ngôn của MRC nói.

Trong lúc chờ đợi các nhà chức trách đàm phán về tương lai của khu vực Mekong, biển hồ Tonle Sap tiếp tục chịu cảnh khô hạn và nguồn thủy sản vốn cạn kiệt tiếp tục vơi đi khi dòng lũ ngược chưa kịp đưa thêm tôm cá trở lại…