Với quan niệm tín ngưỡng vạn vật hữu linh, người dân tộc Ba Na ở Gia Lai tin rằng xung quanh họ có rất nhiều vị thần (được gọi là Jàng). Người Ba Na có một hệ thống những câu chuyện lý giải thích các hiện tượng tín ngưỡng quanh mình.

Theo đó, những vị thần trong tín ngưỡng nông nghiệp được họ gọi là thần Lúa, thần Núi, thần Sông… Ngoài ra, mỗi cộng đồng còn có những vị thần riêng, tùy thuộc vào các điều kiện tự nhiên trong vùng.

Khi những bông lúa đã chất đầy kho, các làng ở huyện Chư Păh (tỉnh Gia Lai) lại cùng nhau tổ chức lễ Mừng lúa mới. Đây là lễ hội quan trọng, là lễ hội chung của cả cộng đồng người Ba Na, được tiến hành ở nhà rông.

Hội đồng già làng hoặc già làng trong trang phục truyền thống sẽ tiến hành các nghi thức cúng, tạ ơn thần linh đã ban cho dân làng một vụ mùa no ấm, thóc lúa đầy kho, dân làng mạnh khỏe. Trước ngày diễn ra lễ cúng, các già làng tập trung bà con họp làng thống nhất chọn ngày làm lễ cúng cũng như địa điểm tổ chức.

Theo già Khyơn (làng Kon Sơ Lăl, xã Hà Tây, huyện Chư Păh), mừng lúa mới là phong tục rất quan trọng trong cả năm, được dân làng chuẩn bị kỹ lưỡng và diễn ra trang trọng. Lễ vật cúng Mừng lúa mới gồm 1 con heo, 2 con gà, 2 ghè rượu lớn và những hạt cốm làm từ lúa mới. Trước ngày làm lễ cúng, bà con lên rẫy lấy lúa về, sau đó rang lúa để chuẩn bị giã cốm.

Mọi người trong làng đều được phân công nhiệm vụ cụ thể, như đàn ông dựng dàn cúng, phụ nữ cột ghè rượu, khiêng nước, sắp xếp các dàn cúng để chuẩn bị cho lễ mừng ăn cơm mới của làng mình…

Trong lúc các thầy cúng làm lễ, đội cồng chiêng và đội múa xoang đi biểu diễn vòng quanh. Sau đó nghệ nhân của đội cồng chiêng đi lần lượt uống tất cả các ghè rượu và ăn cốm do dân làng mời. Cúng xong, già làng cất tiếng hú và gọi dân làng nổi trống. Đội cồng chiêng vừa hú, vừa đánh chiêng, múa xoang sau đó cả làng cùng vào hội mừng cơm mới, ăn cốm, uống rượu... Tất cả hòa trong niềm hân hoan, hy vọng một vụ mùa mới ấm no, bình an.

Tương tự tại làng Brang Đak Kliết, xã Ya Hội, huyện Đak Pơ (Gia Lai), cứ vào dịp cuối năm cả làng lại cùng nhau bàn bạc tổ chức lễ Mừng lúa mới. Đây là ngày hội có ý nghĩa quan trọng đối với dân tộc Ba Na, là dịp để họ tạ ơn với thần linh đã giúp dân làng có được một vụ mùa bội thu, no đủ.

Năm 2023, già làng Đinh Văn Hiếp là người có uy tín với cộng đồng, được giao trọng trách hướng dẫn dân làng tiến hành trình tự lễ cúng gồm: Nghi thức cúng tổ tiên (yang so), cúng các thần linh (thần núi, thần sông,…), lễ cúng ma (a tâu).

Sau khi thay mặt dân làng dâng lễ vật cảm tạ thần linh, già làng Hiếp sẽ khấn cầu mong các vị thần phù hộ người dân làng Brang Đak Kliết gặp nhiều may mắn trong lao động sản xuất, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, lúa về đầy kho; bà con dân làng không bệnh tật, ốm đau, có cuộc sống ấm no, đủ đầy.

“Đặc biệt, trong suốt buổi lễ, phải có một ngọn nến được thắp sáng trên miệng ghè rượu. Đó vừa là ánh sáng vật lý, vừa là ánh sáng nguồn cội, đưa đường chỉ lối để người Ba Na không bao giờ lầm lạc”, già làng Đinh Văn Hiếp nhấn mạnh.

Sau khi hoàn thành các nghi lễ cảm tạ, cúng, trong vòng xoang nhịp nhàng, mọi người trao nhau nụ cười hân hoan về vụ mùa bội thu, cùng nhau ăn cốm, uống rượu... đón chờ mùa mới sắp đến, cây cối phát triển tốt, không dịch bệnh.

Ở một số ngôi làng người Ba Na ở Gia Lai, khi kết thúc nghi lễ cúng Mừng lúa mới, già làng của làng còn lấy một bó lúa rẫy ném lên mái nhà rông. Hành động này cũng mang theo mong ước về một mùa vụ kế tiếp được Yàng ban cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.

Mừng lúa mới là nét văn hóa lâu đời của dân tộc Ba Na và được gìn giữ, phát huy cho tới ngày hôm nay. Cho dù năm đó được mùa hay mất mùa, thì dân làng vẫn tổ chức cúng để cảm tạ ơn Yàng. Lễ Mừng lúa mới không chỉ là dịp để cộng đồng tỏ lòng biết ơn với mẹ thiên nhiên mà còn là dịp để bà con thể hiện khả năng chế biến những món ăn truyền thống độc đáo. Đây còn là dịp để mọi người thắt chặt tình cảm và sự gắn kết cộng đồng.