Độc đáo làng nghề mật mía

Tìm về Đồng Chạ những ngày cuối năm, ngay từ đầu làng, tiếng máy kéo xen lẫn tiếng cười nói rộn rã của người dân đi thu hoạch mía khiến ta quên đi cái giá rét của tiết trời giáp Tết. Tiến sâu vào làng, ta có thể nhận ra mùi hương thoang thoảng của mật mía. Thứ mùi hương khiến ta tưởng tượng ra ngay bát mật mía sóng sánh, thơm ngọt bên cạnh đĩa bánh chưng, bánh gai hay đĩa chè lam ngày Tết.

Đồng Chạ là nơi có những cánh đồng mía luôn xanh tốt, thân chắc, mềm và ngọt lịm. Cũng nhờ thế mà nghề làm mật mía có từ những năm 60 của thế kỷ trước được gìn giữ cho đến ngày nay. Để chế biến được một lít mật là cả quá trình phức tạp và tốn nhiều công sức. Sau khi làm sạch mía, công đoạn vất vả nhất là ép mía. Theo người dân Đồng Chạ kể, nhiều năm trước khi chưa có sự trợ giúp của máy móc, việc ép mía rất cực nhọc. Ngoài dùng sức người, bà con còn phải dùng trâu, bò để kéo trục quay ép mía lấy nước. Từ khi bà con bỏ vốn đầu tư máy ép mía về sản xuất, công việc này đỡ vất vả hơn nhiều, năng suất cũng tăng lên gấp nhiều lần.

Việc nấu từ nước ép mía thành mật cũng là một quá trình phức tạp yêu cầu người nấu phải có kỹ thuật cao và kinh nghiệm lâu năm. Để có thể cho ra những mẻ mật thơm ngon, bà con nơi đây phải chuẩn bị lò, củi để nấu. Quan trọng nhất là giữ lửa lò luôn ổn định, không quá to, cũng không quá nhỏ.

Để tận mắt chứng kiến quá trình nấu mật hết sức công phu đó, chúng tôi ghé thăm gia đình anh Văn ở trong thôn, anh cùng mấy người thợ đang chuẩn bị cho ra mẻ mật đầu tiên trong ngày. Tay vừa đảo mật vừa vớt bọt mía trên chảo mật sôi sùng sục, anh cho biết, ba tiếng thì cho ra một mẻ mật, mật được múc ra lọc khi còn nóng để loại bỏ những cặn bụi, để nguội rồi mới đóng vào thùng. Bã mía sau khi được ép lấy nước thì được đem phơi khô và tận dụng làm nguyên liệu đốt nấu mật vì vậy mật thành phẩm hoàn toàn sạch, không hóa chất bảo quản.

Anh Văn bật mí: “Trong khi nấu quan trọng nhất là lúc vớt bọt. Phải trông mà vớt bọt để mật không bị trào ra lẫn vào mật như vậy mật sẽ bị bẩn, chất lượng sẽ không đạt, để tránh mật bị đen, khi mật đã kết, đặc thì đảo mật sao cho đều tay cho đến khi mật chuyển sang màu đỏ au. Công đoạn này là vất vả và công phu nhất, ở các lò nấu mật hơn nhau chính là ở công đoạn này”.

Nguy cơ mai một làng nghề truyền thống

Ngoài công đoạn ép mía, mật mía chủ yếu được sản xuất thủ công nên tốn nhiều công sức, lại sản xuất theo thời vụ, nên người dân ở đây không đầu tư quy mô lớn. Theo ông Đinh Văn Ly, người có hơn 20 năm kinh nghiệm nấu mật mía cho biết, trung bình một yến mía quay ép rồi cô đặc được khoảng 1,2kg mật. Để thu hoạch và vận chuyển được hàng trăm tấn mía, mỗi hộ sản xuất phải thuê 4-5 công nhân. Trong khi giá mật mía tại lò hiện nay chỉ đạt hơn 10.000 đồng/kg. Sau khi trừ chi phí, mỗi vụ người dân cũng chỉ thu được 30 – 40 triệu đồng. Chưa kể việc năm nay, người dân nơi đây sản xuất muộn hơn năm trước do mưa gió liên tục khiến mía bị chậm thu hoạch.

Nhiều năm trở lại đây, số hộ dân nấu mật mía ngày càng giảm, ông Đinh Văn Ly cho biết: “Ngày trước làng có 14 - 15 lò, bây giờ giảm còn 7 - 8 lò. Do vất vả, thời tiết nắng mưa thất thường, việc phơi bã làm nguyên liệu đốt gặp nhiều khó khăn nên các hộ cũng bỏ nghề nhiều, không còn sản xuất nữa. Lớp già bỏ nghề hết rồi, giờ còn lớp trẻ họ làm thôi. Làm đến Tết là dừng. Qua tết chủ yếu làm đường bán cho các vùng sản xuất bánh. Nói chung bây giờ làm mía không ăn thua, vất vả lắm”.

Câu chuyện của ông Ly cũng là nỗi lo chung của người dân Đồng Chạ. Để mang lại thu nhập cho người dân mà vẫn giữ gìn được nghề truyền thống của cha ông để lại là một bài toán khó. Để không mất đi một làng nghề truyền thống, góp phần tô điểm vào nét văn hóa đặc sắc của dân tộc ta, cần có những giải pháp chiến lược, bài bản hơn nhằm gìn giữ và phát triển “làng mật mía xứ Thanh”.

Nguyễn Mạnh – Phú Thắng