Thực ra hai tiếng “giai điệu” đã hàm chứa ý nghĩa là vẻ đẹp của âm điệu. Người sáng tác nên những tác phẩm âm nhạc đương nhiên phải tạo được những đường nét âm nhạc đẹp. Chỉ như vậy mới hấp dẫn được người thưởng thức, mới sống mãi được trong tâm khảm họ. 

Trong kho tàng ca khúc cách mạng Việt Nam hơn nửa thế kỷ qua với hàng ngàn bài hát nổi tiếng đã để lại một khối lượng những bài có giai điệu đẹp, vô cùng hấp dẫn, mới chỉ nghe lần đầu, người ta đã rất ấn tượng, không thể quên.

Trước hết, hãy nhắc đến một số bài hát đặc sắc viết về mùa xuân. Một trong những bài hát ra đời sớm mà nổi tiếng nhất là Tình ca Tây Bắc của Bùi Đức Hạnh. Một vẻ rất thanh bình, êm ả và cũng thật diễm lệ của một mùa xuân đã bừng lên khắp núi rừng Tây Bắc khi nơi đây không còn bóng giặc, chỉ còn trai gái yêu nhau giữa bức tranh thiên nhiên đầy thơ mộng: “Rừng cây xanh lá muôn đoá hoa mai mừng đón xuân về. Vui trong nắng vàng từng đàn bướm trắng bay khắp rừng hoa”.

 Đây là một trong những ca khúc hay nhất viết về mùa xuân, trở nên rất nổi tiếng đã mở ra một thời kỳ dựng xây hòa bình với sức sống thanh xuân tràn ngập khắp Tổ quốc ta. Một bài tình ca đặc sắc kết hợp được những chất liệu âm nhạc dân gian vùng núi rừng Tây Bắc với bút pháp hiện đại. Nhạc sĩ Bùi Đức Hạnh chỉ để lại một ca khúc trong đời, nhưng đến nay quả là vẫn chưa có bài hát nào viết về tình yêu trai gái vùng Tây Bắc vượt qua được “Tình ca Tây Bắc” của ông. Sức quyến rũ của giai điệu với việc tả tình, tả cảnh tinh tế, sinh động đã khiến người nghe không còn để ý đến chút rườm rà của ca khúc.

Cảm hứng mùa xuân đã xuất hiện trong tất cả những bài hát với hai chủ thể: cái ta và cái tôi trữ tình. Tuy cái tôi trong rất nhiều bài gắn với việc biểu hiện tình yêu đôi lứa nhưng đã hoà quyện trong cái ta, chứ không ích kỷ, quá riêng tây. Đó là một đặc điểm rất cao quý ở những bài tình ca gắn với mùa xuân mà các nhạc sĩ đã sáng tác: “Em ơi mùa xuân đến rồi đó, xúc động lòng ta trước cuộc đời” ( Mùa xuân đến rồi đó - Trần Chung). Ái tình dĩ nhiên là cõi rất riêng tư. Nhưng tình yêu cao cả chỉ có thể vững bền, đơm hoa kết trái khi cả hai người ý thức được sự gắn bó với cộng đồng. Thật cảm động lời họ trao gửi cho nhau “…Và chúng mình yêu nhau bắt đầu từ độ ấy. Em đi vào xưởng máy khi trời còn hơi sương. Và anh lại ra đi vui như ngày hội. Mùa xuân biên giới, súng anh gác trời xa.” (Tình ca mùa xuân - Trần Hoàn).

Điều khá đặc biệt và thú vị là số lượng những bài hát hay, có giá trị viết về mùa xuân có chủ thể là ta chiếm tỉ lệ nhiều hơn những bài có chủ thể là tôi và sự thật công chúng nhiều thế hệ có phần hào hứng đón nhận những bài có âm điệu vui tươi sôi nổi hoặc lắng đọng nhưng nói đến cái ta nhiều hơn. Ví như các bài Chào anh giải phóng quân, chào mùa xuân đại thắng (Hoàng Vân), Cùng hành quân giữa mùa xuân (Cẩm La). Đặc biệt có một bài tôi cho là viết về mùa xuân thật sâu sắc, đó là Một mùa xuân nho nhỏ của Trần Hoàn, phổ thơ Thanh Hải. Bài hát thâm trầm, lắng đọng, da diết, giãi bày tâm trạng của con người trước mùa xuân - một tâm trạng không ồn ào náo nhiệt mà rất nhiều trăn trở, khát vọng, thật khiêm nhường nhưng lớn lao, cao cả: “Ta làm con chim hót, ta làm một nhành hoa, một nốt trầm xao xuyến, tan biến trong hoà ca…”

Xuân Hồng là một nhạc sĩ có nhiều đóng góp đáng kể. Trong khối lượng đồ sộ những ca khúc cách mạng của ông, ít nhất có 3 bài viết về mùa xuân đặc sắc: Xuân chiến khu, Mùa xuân trên TP. Hồ Chí Minh và Mùa xuân bên cửa sổ. 3 ca khúc với 3 tính chất, phong cách khác hẳn nhau. Bài thứ nhất nói đến mùa xuân nơi chiến khu, khi cuộc kháng chiến còn cam go, gian khổ thì giai điệu lại vui tươi, rất hồn nhiên, trong sáng: “Mùa xuân về trong chiến khu, tiếng chim rừng vang hót líu lo…”. Bài thứ hai nói về mùa xuân trên TP. Hồ Chí Minh đã được giải phóng, đã quét sạch bóng quân thù mà nghe lại thấy bùi ngùi, bồi hồi. Đây là niềm vui quá lớn, quá bất ngờ, như trong mơ, vui mà cảm động đến rơi nước mắt: “Sài Gòn ơi cả nước vẫy chào. Cờ sao đang tung bay cao, qua hết rồi những năm thương đau, xa ba mươi năm nay mới gặp nhau, vui sao nước mắt lại trào…”. Còn bài thứ 3 dành cho những người đang yêu với giai điệu đầy quyến rũ, lãng mạn nhưng không kém phần sâu sắc.

Mùa xuân là khoảng thời gian khiến con người có nhiều tâm trạng nhất. Một năm mới mở ra với bao điều hy vọng cùng nhiều nỗi niềm trăn trở, băn khoăn. Sự phong phú ấy đã được thể hiện rõ qua âm hưởng của những bài ca xuân. Có lẽ chỉ ngoại trừ trường hợp Chào anh giải phóng quân, chào mùa xuân đại thắng của Hoàng Vân là có tiết tấu dồn dập, sôi nổi, khẩn trương, náo nhiệt bởi vì tác giả cần diễn tả không khí ào ào như thác đổ của những đoàn quân đang đại thắng, còn thì hầu hết các bài đều phảng phất chút trầm lắng, suy tư. Ngay cả bài Xuân chiến khu của Xuân Hồng được tác giả sáng tác năm 1963 - chỉ ít năm sau ngày ra đời Mặt trận dân tộc giải phóng miền Nam như đã nói là có tính chất vui tươi, nhí nhảnh. Nhưng sang đến đoạn B của bài, giai điệu cũng dịu đi, lắng lại, thể hiện chút bâng khuâng giữa mùa xuân: Mai vàng, mai vàng đang nở lưng đồi, chào anh bộ đội thêm một tuổi đời….

Giai điệu đẹp trước hết là đường nét âm điệu (có người gọi là tuyền điệu) phải nổi rõ hình tượng. Ta hãy nghe mấy bài hát có liên quan đến những dòng sông. Đều cùng diễn tả cái trôi, cái lướt với những âm điệu trữ tình quyến rũ của thiên nhiên, nhưng Du kích sông Thao khác Sông Lô, lại càng khác Thỏa nỗi nhớ mong (dân ca quan họ Bắc Ninh). Dòng sông Thao của Đỗ Nhuận có cái êm ả, khoáng đạt, có cái xa vời tít tắp, có cái đắm say của lòng người dân quanh năm gắn bó với dòng sông. Văn Cao lại diễn tả dòng sông của mình cuồn cuộn chảy, vì dòng sông hẹp nên chảy xiết qua lắm thác nhiều ghềnh. Dòng sông Lô này như đang vang lên âm điệu hào hùng của những chiến công, như đang cuốn theo xác giặc ra biển. Còn dòng sông Cầu trong bài dân ca quan họ Bắc Ninh thực sự là dòng sông hò hẹn, nơi trao gửi ân ái. Âm điệu bài hát không dàn trải mênh mang mà lên xuống, luyến láy nhiều để diễn tả cái róc rách trong tâm hồn, trong cõi lòng của đôi trai gái...

Sáng tạo nên những giai điệu đẹp luôn là công việc khó khăn nhưng đầy hứng thú của các nhạc sỹ. Đó là sứ mạng của bất cứ nhạc sỹ nào nếu muốn sống được trong trái tim của nhiều thế hệ công chúng.❏

Nhạc sĩ nguyễn Đình San