Theo nhiều người dân kể lại, nghề đúc đồng ở làng Trà Đông ra đời từ thế kỷ 17. Cũng từ đây, những nghệ nhân làng Trà Đông đã làm ra nhiều sản phẩm vô giá như trống đồng, thạp đồng, ly, đỉnh, hạc, rùa và các đồ thờ bằng đồng khác…

Những sản phẩm đồ đồng tại đây không chỉ được đúc tinh tế, tỉ mỉ bởi bàn tay của những người nghệ nhân tài hoa, giàu kinh nghiệm mà còn đặc biệt ở chỗ tất cả đều làm hoàn toàn bằng phương pháp thủ công truyền thống.

Người giữ lửa làng nghề

Sinh ra và lớn lên trong cái nôi có nghề đúc đồng, đến nay, nghệ nhân ưu tú Lê Bá Châu có tay nghề hơn 40 năm có lẻ nhưng ông vẫn luôn trăn trở để truyền nghề, dìu dắt các thế hệ con cháu tiếp nối truyền thống của cha ông.

Chia sẻ với Phóng viên, nghệ nhân ưu tú Nguyễn Bá Châu cho biết, nghề đúc đồng không chỉ đơn thuần là làm theo quy trình sẵn có mà còn phải thổi vào từng sản phẩm nét văn hóa truyền thống. Hiện cơ sở của gia đình ông đang giải quyết việc làm cho gần 10 thợ lành nghề tại địa phương.

Mỗi sản phẩm được làm ra, nghệ nhân phải cẩn thận trong từng khâu làm, từ cách tạo khuôn cho đến quy trình đun nấu. Nguyên liệu làm khuôn được lấy từ đất sét trộn với trấu giúp khuôn dễ thoát hơi trong quá trình nung và không bị nứt vỡ. Ngoài việc định hình về phom dáng và kích thước, người thợ còn phải ngồi hàng giờ đồng hồ để khắc hoa văn, chỉnh sửa từng chi tiết nhỏ sao cho từng đường nét phải thực sự mềm mại và sắc nét.

Nếu công đoạn làm khuôn đòi hỏi đôi bàn tay khéo léo, điêu luyện thì quy trình nấu đồng lại được xem là nặng nhọc, vất vả nhất. Lò nung được đốt bằng than đá và than lim ở nhiệt độ 1.200 - 1.500 độ C. Thời gian này, người thợ phải túc trực cho than và đồng vào lò, đảm bảo đủ nhiệt độ để đồng nóng chảy và không tràn ra ngoài.

Qua tìm hiểu, tùy theo sản phẩm để nghệ nhân quyết định nấu đồng nguyên chất hay pha trộn cùng các nguyên liệu khác. Với sản phẩm là chuông thì nguyên liệu được tính là 75% đồng và 25% thiếc để tạo độ ngân vang cho chiếc chuông. Khi đồng nung chảy với số lượng vừa đủ, người thợ sẽ rót cẩn thận và nhẹ nhàng vào khuôn để định hình sản phẩm. Sau đó là công đoạn tháo khuôn và hoàn thiện sản phẩm bằng các bước cắt gọt và đánh bóng.

Cũng theo ông Châu, để có được một sản phẩm đúc đồng đạt tiêu chuẩn cần phải trải qua một quy trình kỹ thuật phức tạp bao gồm các làm khuôn, pha chế hợp chất, nấu đồng, đúc sản phẩm, người thợ phải chú tâm, cẩn thận chau chuốt từng chi tiết.

Nghệ nhân Nguyễn Bá Châu từng được Ủy ban Quốc gia APEC giao trọng trách đúc 1.000 pho tượng Mẹ Âu Cơ làm quà tặng các nguyên thủ, chính khách của 24 nền kinh tế đến dự Hội nghị Cấp cao APEC tổ chức tại Đà Nẵng (tháng 11/2017).

Đối với ông, đúc đồng không chỉ là công việc để sinh sống mà nó còn là niềm đam mê sáng tạo. Trong công việc, bản thân ông cũng như những nghệ nhân khác của làng rất kỹ tính. Mỗi chiếc chuông, chiếc trống trước khi đem ra bày bán hoặc giao cho khách, người thợ thường rất cầu kỳ chỉnh âm, tạo sắc, sao cho trong mỗi tiếng ngân vang phải vừa có chất trầm ấm hòa quyện với thứ âm thanh trong trẻo.

Phát huy giá trị nghề đúc đồng truyền thống

Đã có một thời gian, làng nghề đúc đồng Trà Đông hoạt động kém sôi động do người tiêu dùng chuyển sang dùng đồ nhôm, sắt, gang, nhựa, thậm chí bằng inox... vì giá thành rẻ hơn, mẫu mã đa dạng hơn nhưng khoảng 10 năm gần đây, nghề đúc đồng đã hồi sinh.

Đến nay, những nghệ nhân tâm huyết với nghề đã thực sự khiến làng Trà Đông "sống dậy" với những sản phẩm nổi tiếng cả nước. Đặc biệt, vào năm 2010, tập thể nghệ nhân làng nghề đúc đồng Trà Đông đã tham gia đúc 100 chiếc trống đồng để dâng lên Đại lễ 1.000 năm Thăng Long – Hà Nội.

Ngoài các sản phẩm chủ yếu là trống đồng, các nghệ nhân của làng còn đúc được những bức tranh tứ linh, tứ quý, chấp kích, bát bửu… với đề tài dân gian phong phú và đặc sắc được nhiều người ưa thích. Những chiếc trống đồng, đồ đồng làng Trà Đông đã vượt ra khỏi lũy tre làng mang theo niềm tự hào của dân làng và góp phần làm nên diện mạo mới cho làng nghề.

Theo thống kê của UBND xã Thiệu Trung (huyện Thiệu Hoá) hiện nay, trong xã có 132 hộ duy trì, phát triển nghề đúc đồng truyền thống, trong đó có 15 hộ theo nghề đúc đồng “có bài có bản”, tập trung chủ yếu ở làng Trà Đông.

Với tình yêu và niềm đam mê không bờ bến, những người thợ đúc đồng đã mày mò, nghiên cứu, đúc thành công trống đồng bằng phương pháp thủ công truyền thống với nhiều kích cỡ khác nhau, được các nhà khoa học trong và ngoài nước đánh giá cao.

Ở Trà Đông, nhiều hộ gia đình nhờ nghề truyền thống đã có "của ăn, của để" để mở mang, phát triển nghề truyền thống của quê hương. Hàng năm, doanh thu của làng từ nghề đúc đồng lên tới hàng chục tỷ đồng. Trong thời đại công nghiệp hóa, hiện đại hóa, nghề thủ công đúc đồng truyền thống ở làng Chè Đông vẫn tồn tại một cách bền vững từ thế hệ này qua thế hệ khác.

Trong đề án phát triển du lịch tỉnh Thanh Hóa, làng nghề Chè Đông được lựa chọn là 1 trong những điểm để phát triển loại hình du lịch làng nghề. Nghề đúc đồng cổ truyền của làng Chè Đông được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là một cơ hội lớn để quảng bá, xây dựng thương hiệu cho làng nghề; phát triển nơi đây trở thành điểm đến hấp dẫn của loại hình du lịch làng nghề. 

Trải qua những thăng trầm lịch sử, sự phát triển của các ngành nghề công nghiệp hiện đại nhưng nghề đúc đồng truyền thống Trà Đông vẫn sống mãi. Bởi nơi đây, vẫn còn những nghệ nhân đau đáu với nghề, muốn lưu giữ cái hồn cốt văn hóa nghìn đời.

Hà Anh