Một câu hỏi quan trọng từ lịch sử loài người là: Ngôn ngữ của chúng ta xuất hiện khi nào? Một khảo sát mới về bằng chứng bộ gen cho thấy khả năng sử dụng ngôn ngữ của con người đã tồn tại ít nhất 135.000 năm trước, và có thể đã được sử dụng trong xã hội trong suốt khoảng 100.000 năm gần đây.

Homo sapiens, loài người của chúng ta, đã tồn tại khoảng 230.000 năm. Tuy nhiên, thời điểm ngôn ngữ hình thành vẫn là một bí ẩn với nhiều giả thuyết khác nhau dựa trên các bằng chứng như hóa thạch và hiện vật văn hóa. Một phân tích mới đã tiếp cận vấn đề từ góc độ khác, tập trung vào thời gian các nhóm người bắt đầu phân tán ra khắp thế giới.

Giáo sư Shigeru Miyagawa từ MIT, đồng tác giả của nghiên cứu, giải thích: "Logic rất đơn giản. Mọi nhóm người di cư trên toàn cầu đều có ngôn ngữ, và tất cả các ngôn ngữ đều có mối liên hệ với nhau". Dựa trên dữ liệu bộ gen về sự phân kỳ địa lý của các quần thể người, ông cho rằng: "Chúng ta có thể khá chắc chắn rằng sự phân chia đầu tiên xảy ra khoảng 135.000 năm trước, vì vậy khả năng ngôn ngữ của con người đã tồn tại từ thời điểm đó hoặc sớm hơn".

Nghiên cứu này, được công bố trên Frontiers in Psychology, tổng hợp kết quả từ 15 nghiên cứu di truyền trong 18 năm qua. Bao gồm ba nghiên cứu về nhiễm sắc thể Y, ba nghiên cứu về DNA ty thể và chín nghiên cứu toàn bộ bộ gen.

Dữ liệu cho thấy sự phân nhánh theo khu vực của Homo sapiens bắt đầu từ khoảng 135.000 năm trước, khi các nhóm người tách biệt về mặt địa lý và dần phát triển những biến thể di truyền khác nhau.

Ngôn ngữ - Công cụ tư duy và giao tiếp đặc biệt của loài người

Cũng như nhiều nhà ngôn ngữ học khác, Miyagawa tin rằng tất cả các ngôn ngữ đều có nguồn gốc chung. Trong một cuốn sách, ông đã chỉ ra những điểm tương đồng chưa từng được khám phá giữa tiếng Anh, tiếng Nhật và một số ngôn ngữ Bantu. Trên thế giới hiện có hơn 7.000 ngôn ngữ được xác định, và theo ông, tất cả đều bắt nguồn từ một hệ thống chung.

Một số học giả cho rằng khả năng ngôn ngữ có thể đã xuất hiện từ vài triệu năm trước, dựa trên các đặc điểm sinh lý của loài linh trưởng. Tuy nhiên, theo Miyagawa, vấn đề không chỉ là khả năng phát ra âm thanh, mà là khi nào con người có năng lực nhận thức để phát triển ngôn ngữ như chúng ta biết ngày nay - một hệ thống phức tạp kết hợp từ vựng và ngữ pháp.

“Ngôn ngữ của con người đặc biệt vì có sự kết hợp giữa từ vựng và ngữ pháp, tạo nên một hệ thống phức tạp cho phép chúng ta diễn đạt những suy nghĩ tinh vi và truyền đạt chúng cho người khác”, Miyagawa nhận xét. Không loài động vật nào khác có cấu trúc giao tiếp như vậy.

Ông cũng cho rằng khả năng ngôn ngữ của con người đã tồn tại dưới dạng một hệ thống nhận thức riêng tư trước khi trở thành phương tiện giao tiếp xã hội. "Tôi nghĩ rằng trước 135.000 năm, ngôn ngữ đã tồn tại như một hệ thống nhận thức cá nhân và nhanh chóng phát triển thành phương tiện giao tiếp," Miyagawa kết luận.

Bằng chứng khảo cổ học và vai trò của ngôn ngữ trong tiến hóa

Vậy, làm thế nào chúng ta xác định được thời điểm ngôn ngữ đặc trưng của con người lần đầu xuất hiện? Hồ sơ khảo cổ học cung cấp những manh mối quan trọng. Bằng chứng cho thấy khoảng 100.000 năm trước, con người đã có các hoạt động mang tính biểu tượng như khắc dấu hiệu lên vật thể và sử dụng lửa để tạo ra màu đỏ son - một sắc màu trang trí đặc trưng.

Những hành vi tượng trưng này, giống như ngôn ngữ phức tạp và sáng tạo của con người, là điều chỉ có ở loài Homo sapiens. Như bài báo nhấn mạnh, "những hành vi phù hợp với ngôn ngữ và tư duy tượng trưng liên tục chỉ được tìm thấy trong hồ sơ khảo cổ học của H. sapiens."

Ian Tattersall, một trong những đồng tác giả, cho rằng ngôn ngữ đóng vai trò như một chất xúc tác, kích thích tư duy tượng trưng và thúc đẩy các hoạt động có tổ chức.

Miyagawa đồng tình với quan điểm này và nhấn mạnh: "Ngôn ngữ là chất xúc tác cho hành vi của con người hiện đại. Nó kích thích tư duy và thúc đẩy sự đổi mới, như những gì chúng ta thấy xuất hiện khoảng 100.000 năm trước".

Tuy nhiên, các tác giả thừa nhận rằng không phải tất cả học giả đều đồng tình với quan điểm này. Một số ý kiến cho rằng những tiến bộ trong công cụ, vật liệu và sự phối hợp xã hội vào thời điểm đó là kết quả của quá trình phát triển dần dần, với ngôn ngữ chỉ là một yếu tố hỗ trợ chứ không phải lực lượng trung tâm.

Hà Trang (theo Frontiers in Psychology, MIT News)