Đó là nhận định của PGS.TS Nguyễn Mạnh Hà, nguyên Viện trưởng Viện Lịch sử Đảng (Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh). PV Báo Nhà báo & Công luận đã có cuộc trao đổi cùng ông xoay quanh giá trị của bản Đề cương văn hóa Việt Nam.

+ Thưa ông, nhiều người đặt câu hỏi trong bối cảnh đất nước chưa giành được độc lập, khi đang phải tập trung chuẩn bị lực lượng để giải phóng dân tộc, vì sao Đảng ta lại đưa ra bản Đề cương về văn hóa vào năm 1943?

- “Đề cương về văn hóa Việt Nam” do Tổng Bí thư Trường Chinh soạn thảo năm 1943 tại Hội nghị Ban Thường vụ Trung ương Đảng ở Võng La, Đông Anh. Mặc dù lúc đó chúng ta thấy rằng cách mạng vẫn chưa thành công, mới đang chuẩn bị thôi, vậy tại sao Đảng ta lại đưa ra nội dung về văn hóa vào lúc này? Theo tôi, Đảng ta đã “nghĩ” sâu xa hơn. Đó là xuất phát từ cội nguồn dân tộc, từ một nền văn hóa với bản sắc độc đáo, Đảng ta đã sớm nhận thức được rằng, nếu huy động được những giá trị văn hóa vào công cuộc vận động đấu tranh giành độc lập dân tộc thì sẽ mang đến những hiệu quả rõ ràng, trực tiếp.

+ Ông có thể nói rõ hơn về điều này?

- Ngay từ thời điểm đó, Đảng ta đã hiểu rõ những đặc trưng của nền văn hóa dân tộc. Thứ nhất, đó là sức sống mãnh liệt của nền văn hóa Việt. Mặc dù phải chịu hơn 1.000 năm Bắc thuộc, nền văn hóa Việt Nam đã không bị đồng hóa. Minh chứng là đến nay, chúng ta vẫn còn tới 9.000 lễ hội mà hầu hết các lễ hội này đều mang bản sắc văn hóa Việt Nam.

Thứ hai, Đảng ta nhận thức được rằng, văn hóa Việt Nam có sự cố kết dân tộc rất chặt chẽ. Ở cấp độ quốc gia thì có “nước”, ở giữa có “làng” và ở cơ sở, hạt nhân là “nhà”. Đặc biệt, ở làng tập trung rất nhiều những giá trị đặc trưng của sự cố kết dân tộc, đó là luật tục, là lề thói được bao quanh sau lũy tre làng từ ngàn đời, đó là những giá trị văn hóa vô cùng to lớn.

Thứ ba, đó là tinh thần nhân văn, hòa hiếu của dân tộc Việt. Tinh thần này biểu hiện ở chỗ ta giúp người không có tính công xá, “thương người như thể thương thân”, “lá lành đùm lá rách”… Sự nhân văn trong cộng đồng là giá trị rất lớn để dân tộc ta cùng nhau đương đầu với những khó khăn của thiên tai, của chiến tranh hay những vấn đề đặt ra trong xã hội.

Tất cả những giá trị đó của nền văn hóa Việt, Đảng ta đã rất thấu hiểu và đưa vào bản Đề cương. Từ đó, Đảng ta phổ biến cho nhân dân nhận thức được là trong công cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc thì truyền thống văn hóa phải “thấm” vào từng con người. Sự đoàn kết và truyền thống văn hóa sẽ tạo nên sức mạnh nội lực, để khi Đảng kêu gọi một tiếng thì mọi người dân đều đồng lòng hưởng ứng. Và chính vì đã phát huy được những giá trị vô cùng to lớn của truyền thống văn hóa, kết hợp với các lĩnh vực quân sự, kinh tế, ngoại giao… mà Đảng ta đã lãnh đạo nhân dân khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi, cũng như đã làm nên chiến thắng trong những cuộc kháng chiến giữ nước sau này.

+ Đề cương về văn hóa Việt Nam nhấn mạnh đến ba nguyên tắc của cuộc vận động văn hóa nước Việt Nam trong giai đoạn đó là “Dân tộc hóa”, “Đại chúng hóa” và “Khoa học hóa”. Những nguyên tắc đó bây giờ có còn phù hợp?

- Ba nguyên tắc là “Dân tộc hóa”, “Đại chúng hóa” và “Khoa học hóa” thực chất là nội hàm chính của bản Đề cương và cũng là ba trụ đỡ của nền văn hóa Việt Nam. Ba nguyên tắc đã trở thành đường lối phát triển văn hóa trong 80 năm qua và sẽ còn tiếp tục chỉ lối cho văn hóa, văn nghệ nước nhà.

Hiện nay, trong thời kỳ xây dựng và phát triển đất nước, mặc dù bối cảnh có khác, tình hình có khác nhưng càng ngày Đảng ta, nhân dân ta càng tích lũy, thấu hiểu được thêm những giá trị của nguyên tắc “Dân tộc hóa”. Chẳng hạn như cách ứng xử với những người từng là kẻ thù trong lịch sử. Chúng ta chiến đấu với Mỹ từng ấy năm, chúng ta không quên quá khứ nhưng sẵn sàng khép lại quá khứ đó để hướng tới tương lai. Nếu người dân Việt Nam còn mang lòng hận thù thì làm sao chúng ta có thể đón nhận hàng vạn công dân Mỹ, công dân Hàn Quốc đến làm ăn kinh tế… Tôi cho rằng, cách ứng xử với tinh thần nhân văn, hòa hiếu đó là nét văn hóa rất nổi bật mà chúng ta đang phát huy.

Về nguyên tắc đại chúng hóa, bây giờ ai cũng có thể đến nhà hát xem chèo, xem kịch; ai cũng có thể là chủ thể của văn hóa như tham gia tổ chức ngày hội làng... Văn hóa giờ đây phục vụ đại chúng, phục vụ toàn xã hội chứ không chỉ có tầng lớp tinh hoa được hưởng thụ. Một hành động có văn hóa của người dân bình thường cũng được xã hội trân trọng chứ không nhất thiết đó phải là hành động của một người quyền cao chức trọng. “Đại chúng hóa” trong thời đại hiện nay, theo tôi hiểu, thì mỗi người dân đều là một chiến sĩ văn hóa và ai cũng có trách nhiệm bảo tồn, gìn giữ nền văn hóa đó.

Còn nguyên tắc “Khoa học hóa” bây giờ thể hiện rất rõ ở chỗ nền văn hóa của chúng ta không đóng kín. Chúng ta không ngăn chặn văn hóa nước ngoài mà tiếp thu có chọn lọc những tinh hoa văn hóa thế giới để làm giàu vốn tri thức và cuộc sống của mình. Những bài hát, những bộ phim nổi tiếng thế giới ra đời thì rất nhanh sau đó, chúng cũng được phát hành, được trình chiếu ở Việt Nam. Xã hội ta cũng đã quen với sinh hoạt của Lễ Giáng sinh, ngày lễ Tình nhân hay ngày 8/3…

Như tôi đã nói, Đề cương về văn hóa Việt Nam cho thấy tầm nhìn xa, trông rộng của Đảng. Những nguyên tắc đầu tiên, cơ bản, nền tảng của bản Đề cương không chỉ vẫn vẹn nguyên giá trị trong ngày hôm nay mà sẽ còn trường tồn cùng với lịch sử của đất nước, của dân tộc.

+ Hiện nay có những vấn đề nhức nhối liên quan đến văn hóa như đạo đức xuống cấp, nhiều giá trị văn hóa tốt đẹp bị lu mờ, lối sống thực dụng lên ngôi... Để ngăn chặn những biểu hiện này chúng ta cần làm gì, thưa ông?

- Đúng là hiện nay có tình trạng đạo đức, văn hóa xuống cấp, thậm chí có nhiều ý kiến kêu rằng “văn hóa suy đồi quá”. Có những sự việc trái với luân thường đạo lý như học trò đánh thầy giáo ngay trên lớp; trong nhà con giết cha; rồi còn rất nhiều cảnh chướng tai gai mắt khác. Nhưng tôi cho rằng, chiều sâu của nền văn hóa Việt Nam, cái nền của văn hóa Việt vẫn rất vững chắc. Những sự việc trên chỉ là những hiện tượng nhất thời trong nền kinh tế thị trường và luôn luôn bị xã hội lên án, đấu tranh loại trừ. Những hiện tượng gây nhức nhối vẫn diễn ra, nhưng nó không nhiều mà dòng chủ đạo trong xã hội vẫn là những hành vi ứng xử có văn hóa. Xã hội vẫn tôn vinh những nét đẹp văn hóa, những tấm gương giúp người, những hành động xả thân quên mình; lòng tốt luôn được ngợi ca, những cái xấu luôn bị lên án. Điều đó chúng ta đều thấy rất rõ khi mỗi hành vi xấu đều bị “ném đá” rất nhiều trên mạng xã hội.

Để ngăn chặn tình trạng đạo đức, văn hóa xuống cấp chúng ta phải làm gì? Theo tôi, bên cạnh đấu tranh với những hiện tượng phi văn hóa, phản văn hóa, chúng ta phải tiếp tục tuyên truyền, tôn vinh nhiều hơn những tấm gương người tốt việc tốt; những tấm gương thể hiện được những chuẩn mực trong xã hội, thể hiện được truyền thống văn hóa của dân tộc ta. Đồng thời, mỗi người chúng ta cần lan tỏa những hành vi có văn hóa mỗi ngày, dù nhỏ hay lớn, để từ đó những giá trị văn hóa sẽ tạo thành dòng chảy lớn, cuốn trôi những hiện tượng phi văn hóa, phản văn hóa. Mà muốn làm được như vậy thì những người đứng đầu, cán bộ đảng viên phải gương mẫu. Bởi nếu cán bộ miệng cứ nói “phải thế này phải thế kia” trong khi bản thân lại lo chạy chọt để “vinh thân phì gia” thì có tuyên truyền mấy thì cũng không mang lại hiệu quả. Và chúng ta cũng phải giữ được bản sắc văn hóa, bởi vì nếu đánh mất bản sắc, chúng ta sẽ không còn định danh được chính mình ở đâu trên thế giới này. “Văn hóa còn là dân tộc còn” là như vậy.

+ Trân trọng cảm ơn ông!

Thế Vũ (Thực hiện)