Con người thường có cảm xúc mạnh khi đứng trước thiên nhiên hùng vĩ, khi chứng kiến một tác phẩm hội họa hoặc kiến trúc độc đáo hay nghe một bản nhạc du dương. “Chúng ta đặc biệt cảm nhận được điều đó khi nhìn thấy những thứ rộng lớn hoặc vượt ra ngoài hệ quy chiếu của chúng ta - những thứ bí ẩn và không thể giải thích được", tiến sĩ Dacher Keltner chia sẻ. "Và những trải nghiệm như vậy khơi dậy sự ngạc nhiên và chiêm nghiệm cùng với trí tưởng tượng".

Nhà khoa học Dacher Keltner đã nghiên cứu cảm xúc của con người trong nhiều thập kỷ. Ông cũng là người đồng sáng lập và giám đốc của Trung tâm Khoa học Greater Good của UC Berkeley, một viện nghiên cứu thăm dò các câu hỏi về hạnh phúc xã hội và cảm xúc của con người. Cuốn sách mới nhất của ông, "Awe: The New Science of Everyday Wonder and How It Can Transform Your Life" (Tạm dịch: “Sự thán phục: Khoa học mới về điều kỳ diệu hàng ngày và cách nó có thể thay đổi cuộc sống của bạn”), khám phá những lợi ích về mặt xã hội, thể chất và tinh thần của cảm xúc mạnh mẽ này.

Dacher Keltner tiếp cận sự thán phục từ góc độ nhân học, ông khám phá cách cảm xúc này định hình kết cấu xã hội của chúng ta. “Vì là cùng một loài, chúng ta phụ thuộc lẫn nhau”, ông nói. "Nhưng thách thức chính đối với việc xây dựng các mối quan hệ xã hội lành mạnh, vốn rất quan trọng đối với sức khỏe của chúng ta, là sự tư lợi không kiềm chế".

Ông lập luận rằng sức mạnh của sự thán phục là thúc đẩy chúng ta nhìn xa hơn những ham muốn của chính mình. Dacher Keltner cho rằng nó "làm dịu đi tiếng nói của bản thân" và do đó, "khiến bạn chia sẻ mọi thứ và cộng tác với những người khác". Gần đây, một nghiên cứu kéo dài hàng thập kỷ của Harvard đã tìm thấy mối liên hệ chặt chẽ giữa các mối quan hệ thân thiết giữa các cá nhân với hạnh phúc và sức khỏe tổng thể của con người.

Nhưng tìm kiếm điều kỳ diệu thông qua nghệ thuật có đơn giản như ngắm nhìn một bức tranh đẹp không, Dacher Keltner nói rằng, câu trả lời rất phức tạp.

Năm 2017, ông là đồng tác giả của một nghiên cứu lập bản đồ cảm xúc tự báo cáo của hơn 850 người tham gia, khi họ xem hơn 2.000 video ngắn. Các nhà nghiên cứu đã lập danh mục 27 cảm xúc, một số cảm xúc có nhiều khả năng xảy ra đồng thời và do đó được coi là có liên quan. Nghiên cứu cho thấy rằng sự thán phục được trải nghiệm như một cảm xúc riêng biệt, khác với vẻ đẹp, mặc dù nó thường được gắn liền cùng với "sự ngưỡng mộ" và "sự đánh giá cao về mặt thẩm mỹ". Do đó, Dacher Keltner kết luận rằng việc phân biệt những tác nhân kích thích đẹp đơn thuần với những tác nhân có xu hướng gợi lên sự thán phục là một bước quan trọng và cũng rất khó khăn.

Ông khuyên mọi người nghĩ về cái đẹp như một thứ gì đó quen thuộc. Khi chúng ta nhìn vào một tác phẩm nghệ thuật phù hợp với sự hiểu biết của chúng ta về thế giới, chẳng hạn như những bức tranh phong cảnh thôn dã về những ngọn đồi thoai thoải, chúng ta nhận ra rằng mình đang nhìn thấy vẻ đẹp. Tuy nhiên, Dacher Keltner lập luận rằng tác phẩm nghệ thuật đầy cảm hứng khiến sự thán phục được hình thành. Trái ngược với vẻ đẹp, sự thán phục thật choáng ngợp và bí ẩn.

Tuy nhiên, chỉ gây sốc thôi là không đủ. Cũng trong nghiên cứu năm 2017 đó, sự thán phục hiếm khi xảy ra cùng với cảm giác ghê tởm, kinh hoàng, sợ hãi hoặc lo lắng. Về cơ bản, điều làm nên sự khác biệt giữa ngạc nhiên và sốc là điều ngạc nhiên mời gọi chúng ta học hỏi và phát triển.

Tất cả sắc thái này có nghĩa là đôi khi khó có thể nhận ra sự phát sinh của cảm giác thán phục. Vì vậy, Dacher Keltner đề nghị ghi chú cẩn thận các tác nhân kích thích khác nhau, như tranh vẽ, âm nhạc hoặc hiện tượng tự nhiên và phân tích xem chúng khiến con người cảm thấy thế nào.

"Bạn cảm thấy yên tĩnh, bạn cảm thấy khiêm tốn sao?", ông nói. "Tất cả các nghiên cứu của chúng tôi cho thấy rằng ý thức về bản thân của bạn lùi dần vào nền tảng của nhận thức khi bạn đang tiếp thu trải nghiệm tri giác này. "Cái tôi nhỏ bé" có lẽ là một trong những yếu tố xác định sự thán phục".

Nghệ thuật kỳ diệu

Dacher Keltner nói: “Khơi gợi sự thán phục đặt ra một thách thức đối với các nghệ sĩ bởi vì "gây kinh ngạc cho mọi người là một chuyện và chỉ ra những ý tưởng mới về mặt thẩm mỹ là một chuyện khác".

Nghệ sĩ Seffa Klein thấy khoa học và nghệ thuật tồn tại hài hòa với nhau. Trong khi một cái được coi là khách quan và cái kia rất chủ quan, thì chúng là "các quá trình rất giống nhau", cô nói. "Chúng là cách để mọi người truyền đạt thông tin".

Trong triển lãm mới của mình "WEBs: Where Everything Belongs" khai mạc ở New York vào thứ Tư (12/4), Seffa Klein sử dụng các vật liệu bao gồm bismuth nóng chảy (một nguyên tố hiếm hơn vàng), thủy tinh dệt, thạch cao và acrylic khi cô mời người xem đặt câu hỏi siêu hình về nhận thức của con người và vị trí của chúng ta trong vũ trụ. Cô hy vọng khi khán giả rời khỏi triển lãm của mình, họ sẽ hiểu được ý nghĩa và công nhận rằng "mọi thứ đều có mối ràng buộc chặt chẽ, không chỉ ở quy mô nguyên tử mà còn ở quy mô xã hội".

Thông qua những tác phẩm nghệ thuật của mình, cô truyền đạt sự thán phục của chính mình tới khán giả. Để làm như vậy, cô đã thách thức giới hạn của bản thân, cả về mặt nghệ thuật và khoa học. Rút ra từ quy mô hành tinh rộng lớn của thiên văn học và vật lý thiên văn cũng như từ các kích thước vi mô của cơ học lượng tử, Seffa Klein đã tạo ra một không gian nơi người xem có thể “du hành” đến những khoảnh khắc kỳ diệu của riêng họ.

Tác phẩm của cô kết hợp các đường tỏa sáng và các đường xoắn ốc lặp lại, khơi gợi cảm giác chuyển động và thu hút người xem. Các chùm màu cực sáng phát ra như tia laze từ tâm phản chiếu của các bức tranh sơn dầu giống như những tia chớp truyền cảm hứng. Từ xa hơn, khán giả có thể đánh giá cao tính năng động của các vệt sao trừu tượng nhưng khi đến gần hơn, họ có thể chiêm ngưỡng những đốm kim loại cực nhỏ trông giống như các tế bào bên dưới kính hiển vi.

“Sự thán phục là khi bạn thấy rằng bạn bị vượt qua bởi một thứ khác và tìm thấy sự bình yên, vẻ đẹp và sự ngưỡng mộ trong thực tế đó”, nữ họa sĩ chia sẻ. "Đó là nhận thức rằng, một khi bạn vượt qua một thang đo nhất định, con người bạn như bạn biết, sẽ ngừng tồn tại". Giống như khái niệm về cái tôi nhỏ bé của Dacher Keltner, Seffa Klein mô tả trải nghiệm này bằng một hình ảnh ẩn dụ là "cái chết của cái tôi".

Thay vì sợ hãi hiện sinh, Seffa Klein tìm thấy niềm an ủi trong sự trừu tượng và bí ẩn đó. Cô cho rằng, khi mọi người nhận ra giới hạn hiểu biết của mình, "họ có thể cảm thấy như mình thuộc về một trật tự lớn hơn trên thế giới".

Óc sáng tạo, sự tò mò và việc hòa nhập với tập thể

Nghiên cứu cho thấy rằng sự thán phục và những điều kỳ diệu cải thiện hành vi xã hội tích cực bằng cách giúp con người cảm thấy như thể họ là một phần của điều gì đó lớn hơn chính họ. Một nghiên cứu đã kiểm tra hành động của con người sau khi dành thời gian trong một khu rừng cây xanh khổng lồ. Những người tham gia dành một phút để nhìn lên cây thể hiện xu hướng giúp đỡ người khác nhiều hơn. Một nghiên cứu khác cho thấy rằng việc tiêu thụ và sáng tạo nghệ thuật, cho dù đó là âm nhạc, nghệ thuật thị giác hay văn học, đều tương quan với việc gia tăng sự đồng cảm và sự hòa đồng của công dân.

Dacher Keltner và các nhà khoa học khác đã phát hiện ra rằng sự thán phục là một trong những cảm xúc tích cực liên quan đến việc cơ thể ít bị viêm hơn, nguyên nhân chính gây ra bệnh mãn tính. Sự thán phục cũng đã được chứng minh là làm dịu hệ thống thần kinh giao cảm của con người, hệ thống này kích hoạt khi chúng ta cảm thấy căng thẳng, làm tăng nhịp tim và huyết áp.

Sự thán phục cũng có thể mang lại những lợi ích về mặt tinh thần, cụ thể là giảm căng thẳng và lo lắng. Dacher Keltner nói rằng những người trải nghiệm điều kỳ diệu có xu hướng tìm thấy cảm giác hạnh phúc và mục đích lớn hơn trong cuộc sống của họ và điều này khiến họ bớt tự phê bình hơn. Sự thán phục cũng nâng cao óc sáng tạo và sự tò mò.

Dacher Keltner cho biết, để cảm nhận được toàn bộ những lợi ích này, điều quan trọng là mọi người phải tìm kiếm "điều kỳ diệu" trong cuộc sống hàng ngày của họ, ngay cả khi họ không thể vào các phòng trưng bày, phòng hòa nhạc, leo núi hoặc ngắm cảnh hoàng hôn bên hồ. Ông nói thêm, chỉ cần nhìn vào nghệ thuật trực tuyến cũng có thể tạo ra sự khác biệt.

"Tôi nghĩ một trong những điều tuyệt vời của thời đại kỹ thuật số là giúp chúng ta có quyền truy cập vào nhiều tác phẩm nghệ thuật khiến ta thán phục và đưa ta đến với những nghệ sĩ mà ta thường không thể tìm thấy trong viện bảo tàng", ông nói.

Vào năm 2021, Dacher Keltner và các nhà nghiên cứu khác đã hợp tác với Google Arts and Culture để lập bản đồ cảm xúc mà người dùng đã báo cáo khi xem 1.500 tác phẩm nghệ thuật trực tuyến khác nhau. Trong số đó, những người tham gia báo cáo rằng khoảng 60 tác phẩm nghệ thuật khiến họ cảm thấy thán phục ở một mức độ nào đó. Những từ khác mà người tham gia báo cáo chọn để mô tả những tác phẩm này là "bí ẩn", "nổi bật", "vũ trụ", "tâm linh" và "sự kết nối mật thiết". Dacher Keltner gợi ý một cách để điều chỉnh cảm giác thán phục của chính bạn là khám phá những tác phẩm này và tự hỏi bản thân chúng gợi lên trong bạn những cảm xúc gì.

Điều quan trọng nhất là ông kêu gọi mọi người sống chậm lại và mở lòng tiếp thu môi trường xung quanh. "Hãy tìm kiếm những thứ thách thức giới hạn của bạn, cả nhỏ và lớn", ông nói. “Bất cứ thứ gì từ hoa văn được tạo ra bởi những bông hoa gần vỉa hè đến hình bóng của đường chân trời thành phố trên đường đi làm của bạn”.

Huyền Linh (Theo CNN)