Tiềm năng lớn từ nguồn dược liệu quý đa dạng vùng dân tộc thiểu số và miền núi

Theo Cục Quản lý y dược cổ truyền (Bộ Y tế), nước ta được đánh giá có tiềm năng to lớn về phát triển dược liệu với hơn 5.000 loài dược liệu, trong đó có nhiều loại dược liệu quý, hiếm. Cùng với đó là vốn tri thức y học truyền thống dân tộc với nhiều bài thuốc có giá trị… Đặc biệt là cộng đồng các dân tộc có nhiều kinh nghiệm nuôi trồng và sử dụng các loài cây, con làm thuốc với gần 1.300 bài thuốc dân gian chữa bệnh.... Đây là một kho tàng vô giá để tạo ra các sản phẩm từ dược liệu bao gồm thuốc dược liệu, thuốc cổ truyền, sản phẩm chăm sóc bảo vệ sức khỏe từ dược liệu, hóa mỹ phẩm từ dược liệu.

Hàng năm tổng số dược liệu được sử dụng trong ngành y tế ở nước ta ước tính 100.0000 tấn với tổng giá trị thị trường trên 400 triệu USD/năm. Cũng theo WHO, có đến 80% dân số toàn cầu sử dụng thảo dược để chăm sóc sức khỏe ban đầu. Tổng giá trị thị trường sản phẩm từ thảo dược toàn cầu năm 2021 ước tính khoảng 230 tỷ USD có thể đạt 430 tỷ USD vào năm 2028 với tốc độ tăng trưởng kép hàng năm CAGR 11.32%.

Hiện nay, Việt Nam là 1 trong 10 trung tâm đa dạng sinh học phong phú nhất thế giới và được xếp hạng 16 trên thế giới về đa dạng nguồn gen. Trong đó, có rất nhiều nguồn gen được ứng dụng làm thuốc phòng và chữa bệnh. 

Ước tính có 3.830 loài cây dược liệu dùng làm thuốc, chiếm khoảng 36% trong số 10.500 loài thực vật bậc cao có mạch. So với 35.000 loài cây làm thuốc trên toàn thế giới, số loài cây thuốc Việt Nam được biết đến chiếm khoảng 11%. 

Đến nay, ngành dược liệu đã lưu giữ và bảo tồn 1.531 nguồn gen thuộc 884 loài cây thuốc tại 13 vùng cây thuốc trên cả nước gồm: Vùng đồng bằng sông Hồng (Hà Nội); vùng trung du phía Bắc (Tam Đảo), vùng núi cao phía Bắc (Lào Cai), vùng Bắc Trung Bộ (Thanh Hóa), vùng Tây Nguyên (Đà Lạt), vùng Duyên hải Nam Trung Bộ (Phú Yên); vùng Đông Nam Bộ (TP HCM) và 100% nguồn gen cây thuốc được đánh giá có giá trị.

Bên cạnh đó, cả nước có khoảng 70 loài/nhóm loài cây dược liệu có tiềm năng khai thác, với trữ lượng ước tính trên 20.000 tấn/năm. Trong đó, 45/70 loài/nhóm loài có tiềm năng khai thác lớn với trữ lượng hàng vạn tấn/năm cũng đang được quy hoạch, khai thác

Thực tế đó cho thấy, nước ta có nhiều tiềm năng lợi thế để phát triển dược liệu trở thành một ngành kinh tế kỹ thuật không chỉ phục vụ cho công tác chăm sóc bảo vệ sức khỏe nhân dân, góp phần xóa đói giảm nghèo cho người dân vùng dân tộc thiểu số miền núi, nông thôn, mà còn có thể xuất khẩu đóng góp tăng trưởng GDP cho nền kinh tế nước nhà.

Nhiều hạn chế trong khai thác

Tiềm năng dược liệu lớn, bên cạnh đó, theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), 80% dân số ở các nước đang phát triển sử dụng y học cổ truyền và thuốc từ thảo dược để chăm sóc và bảo vệ sức khỏe. Nhu cầu về dược liệu, các sản phẩm từ dược liệu ngày càng gia tăng. Nhiều nước đang đẩy mạnh việc nghiên cứu, sản xuất các chế phẩm có nguồn gốc từ dược liệu để hỗ trợ, phòng ngừa và điều trị bệnh.

Nhưng thực tế là cho đến nay, tiềm năng ấy vẫn chưa được khai thác một cách hiệu quả, Việt Nam vẫn chưa bắt kịp được hiệu quả xu hướng phát triển ngành dược liệu. Nhiều loại cây dược liệu quý cho đến nay vẫn chưa được quy hoạch dẫn đến hiệu quả khai thác thấp. Trong khi đó VN phải nhập khẩu dược liệu, một số đã bị tách chiết hoạt chất trước khi được đưa về VN.

Tính đến nay, Việt Nam chỉ mới có khoảng 226 cơ sở sản xuất thuốc dược liệu, thuốc cổ truyền, gần 100 cơ sở sản xuất thuốc loại hình hộ kinh doanh cá thể, 131 cơ sở sản xuất thuốc loại hình công ty, trong đó có 52 cơ sở sản xuất đạt nguyên tắc, tiêu chuẩn “Thực hành tốt sản xuất thuốc” (GMP), chiếm 23% trên tổng số cơ sở sản xuất; trong đó, có 12 cơ sở đã đầu tư trang thiết bị, cơ sở vật chất chế biến dược liệu. 

Tính đến hết tháng 11/2020, Việt Nam có 215 nhà máy sản xuất dược phẩm đạt tiêu chuẩn GMP-WHO, trong đó có 60 dây chuyền sản xuất viên, cốm, bột dược liệu, 30 dây chuyền sản xuất cao dược liệu, 25 dây chuyền dược liệu đã chế biến, 10 dây chuyền chế biến vị thuốc cổ truyền. Dù vậy, con số giá trị kinh tế vẫn còn khiêm tốn.

Theo Bộ Y tế, chi phí chi trả cho việc sử dụng thuốc tại Việt Nam năm 2018 là 5,14 tỷ USD. Trong đó, tổng giá trị chế phẩm từ dược liệu (vị thuốc, thuốc cổ truyền, thuốc dược liệu) chỉ ước tính khoảng 440 triệu USD (chiếm 8,4 % tổng giá trị điều trị bệnh) bao gồm thuốc dược liệu, thuốc cổ truyền với tổng ước tính 330 triệu USD và vị thuốc với ước tính khoảng 110 triệu USD. Với thị trường thực phẩm chức năng, đa phần là nhập khẩu nguyên liệu, kể cả nguyên liệu thô cũng như nguyên liệu đã tinh chế, nguồn nguyên liệu trong nước chưa được khai thác đúng mức.

Thúc đẩy phát triển vùng trồng dược liệu quý vùng dân tộc thiểu số và miền núi, tạo sinh kế cho đồng bào

Thực tế đó đã khiến việc thúc đẩy phát triển vùng trồng dược liệu quý trở thành yêu cầu cấp bách. Đó cũng là lý do khiến việc đầu tư, hỗ trợ phát triển vùng trồng dược liệu quý nhằm phát huy tiềm năng thế mạnh vùng miền núi là một nội dung trong Chương trình Mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2030.

Theo chương trình, giai đoạn I từ năm 2021 đến 2025 sẽ đầu tư hỗ trợ phát triển dược liệu quý được triển khai thí điểm theo hình thức dự án liên kết chuỗi giá trị tại 22 huyện của 21 tỉnh, với 18 dự án vùng trồng dược liệu quý và 4 dự án Trung tâm nhân giống ứng dụng công nghệ cao.

Dự án đầu tư hỗ trợ phát triển vùng trồng dược liệu quý gồm: Liên kết 4 nhà: Nhà nông (vùng đồng bào dân tộc thiểu số) - Doanh nghiệp - Nhà quản lý - Nhà khoa học - Nhà bank (trong đó doanh nghiệp là trung tâm của chuỗi liên kết). Chuỗi giá trị gồm: Bảo tồn nguồn gene - nhân giống - trồng trọt - chế biến, sản xuất - tiêu thụ sản phẩm.

Hỗ trợ cho người dân vùng đồng bào dân tộc thiểu số thông qua đầu tư hỗ trợ phát triển sản xuất theo chuỗi giá trị dược liệu. Lần đầu tiên sâm và dược liệu quý nhận được sự quan tâm đầu tư từ ngân sách Nhà nước với mức hỗ trợ, đầu tư lớn nhất từ trước đến nay.

Tổng mức đầu tư hỗ trợ có thể lên tới 65 tỷ cho một vùng dự án, với các nội dung hỗ trợ như: Hỗ trợ doanh nghiệp trực tiếp đào tạo nghề cho lao động tại chỗ; hỗ trợ chi phí quảng cáo, xây dựng thương hiệu sản phẩm chủ lực quốc gia và cấp tỉnh; hỗ trợ kinh phí thực hiện đề tài nghiên cứu khoa học, mua bản quyền công nghệ, mua công nghệ hoặc mua kết quả nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ để tạo ra sản phẩm mới, cải tiến công nghệ, giảm thiểu ô nhiễm môi trường, tiết kiệm nguyên liệu, nhiên liệu, tiết kiệm năng lượng; hỗ trợ tối đa 40% chi phí chuyển giao, ứng dụng khoa học kỹ thuật mới, áp dụng quy trình kỹ thuật và quản lý chất lượng đồng bộ theo chuỗi; hỗ trợ giống, vật tư, bao bì, nhãn mác sản phẩm…

Đối với các dự án trung tâm nhân giống ứng dụng công nghệ cao, Nhà nước hỗ trợ 1 lần tối đa 80% chi phí sản xuất giống gốc và 50% chi phí sản xuất giống thương phẩm…

Bên cạnh đó, còn được hỗ trợ vốn vay ưu đãi từ Ngân hàng Chính sách xã hội cho cơ sở sản xuất, kinh doanh tham gia vào dự án với tổng mức cho vay tới 45% tổng mức đầu tư của dự án, nhưng không quá 96 tỷ đối với dự án vùng trồng dược liệu quý và không quá 92 tỷ đồng với dự án Trung tâm nhân giống, thời hạn cho vay lên tới 10 năm và lãi suất ưu đãi 3,96%/năm. 

Theo PGS. TS Nguyễn Thế Thịnh, Cục trưởng Cục Y dược cổ truyền, đây là lần đầu tiên phát triển dược liệu trong nước được Chính phủ quan tâm đầu tư để nhằm phát triển tiềm năng lợi thế gắn với phát triển kinh tế - xã hội thông qua Chương trình MTQG dành riêng cho vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi.

Dự án sẽ đầu tư, hỗ trợ phát triển vùng trồng dược liệu quý thuộc tiểu dự án; hỗ trợ phát triển sản xuất theo chuỗi giá trị, vùng trồng dược liệu quý, thúc đẩy khởi sự kinh doanh, khởi nghiệp và thu hút đầu tư vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi.

“Đây là một quyết sách mang tính chiến lược trong việc thực hiện mục tiêu phát triển bền vững vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, gắn phát triển dược liệu với sinh kế của người dân. Hiện các ngành đang hoàn thành tất cả công tác chuẩn bị để kịp thời lựa chọn chuỗi giá trị dược liệu, chủ trì liên kết triển khai thực hiện nội dung đầu tư, hỗ trợ phát triển vùng trồng dược liệu của dự án trong giai đoạn 2021 - 2025”, PGS.TS Nguyễn Thế Thịnh nhấn mạnh.

Tất nhiên, PGS.TS Nguyễn Thế Thịnh, Cục trưởng Cục quản lý Y Dược cổ truyền (Bộ Y tế) cho rằng, để triển khai hiệu quả Quyết định số 1719/QĐ-TTg tạo sự phát triển bứt phá, toàn diện và bền vững về phát triển dược liệu quý ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, các địa phương cần tích cực, chủ động, phối hợp với các đơn vị liên quan hoàn thành tất cả công tác chuẩn bị để kịp thời lựa chọn chuỗi giá trị dược liệu; chủ trì liên kết triển khai thực hiện nội dung đầu tư, hỗ trợ phát triển vùng trồng dược liệu quý thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 - 2025.

Hiện nay, Bộ Y tế đã ban hành danh mục 100 loại dược liệu quý, xây dựng lộ trình hỗ trợ các tỉnh triển khai nội dung Tiểu dự án 2, dự án 3 đầu tư hỗ trợ cho phát triển vùng trồng dược liệu giai đoạn 2021-2030.

Mới đây, Bộ Tài chính vừa ban hành Thông tư 55/2023 quy định quản lý, sử dụng và quyết toán kinh phí sự nghiệp từ nguồn ngân sách nhà nước thực hiện các chương trình mục tiêu quốc gia giai đoạn 2021-2025, trong đó Nhà nước sẽ hỗ trợ tới 1 tỷ đồng/dự án phát triển vùng trồng dược liệu quý ở miền núi.

Đó những sự là những tin vui, góp phần hóa giải bài toán sinh kế cho đồng bào vùng dân tộc thiểu số, miền núi. Nói như TS. Trần Minh Ngọc, Phó Cục trưởng Cục Quản lý Y Dược cổ truyền khẳng định: Việt Nam đã bước đầu hình thành hệ thống "chuỗi giá trị" phát triển dược liệu quý vùng dân tộc thiểu số và miền núi góp phần đảm bảo đầu ra sản phẩm dược liệu sản xuất trong vùng và tăng thu nhập ổn định cho đồng bào dân tộc thiểu số trong khu vực triển khai dự án gấp hai lần so với thời điểm trước khi triển khai dự án. Hình thành ý thức nuôi trồng dược liệu theo "chuỗi giá trị", đảm bảo các quy trình và tiêu chuẩn quản lý chất lượng, ý thức bảo tồn nguồn gen dược liệu, bảo vệ và phát triển rừng đảm bảo phát triển bền vững.

Nguyễn Hà