Những năm qua, xuất khẩu các mặt hàng công nghiệp luôn giữ vị trí quan trọng trong xuất khẩu hàng hoá của Việt Nam, với tỷ trọng ngày càng tăng trong tổng kim ngạch xuất khẩu của cả nước. Tuy nhiên, trong thời gian tới, dự kiến một số ngành hàng công nghiệp xuất khẩu sẽ gặp nhiều khó khăn do vấp phải hàng loạt chính sách phòng vệ thương mại của các nước và những bất cập của cơ chế, chính sách hiện hành. 

Vì thế, ngành cần có những giải pháp tổng thể thúc đẩy xuất khẩu. Khi hội nhập sâu rộng, các hàng rào thương mại truyền thống như thuế quan dần được dỡ bỏ, các cam kết mở cửa thị trường được đẩy mạnh với sự gia tăng của các hiệp định thương mại tự do song phương và đa phương. Xu thế chung là nước nào cũng muốn bảo vệ nền sản xuất của mình. Hầu hết vụ việc áp dụng các biện pháp PVTM của các thị trường đều phù hợp với thông lệ quốc tế. Do vậy, các biện pháp PVTM ngày càng được các nước sử dụng nhiều như một công cụ hợp pháp để bảo hộ sản xuất trong nước. 

Hàng loạt vụ việc phòng vệ thương mại (PVTM) được khởi xướng điều tra thời gian qua đã nối dài chuỗi gian nan của hàng hóa Việt Nam xuất khẩu (XK). Các biện pháp PVTM được thị trường nhập khẩu áp dụng được dự báo sẽ còn gia tăng khi kinh tế Việt Nam ngày càng hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới. Trước đây, chỉ những mặt hàng có kim ngạch XK lớn như thuỷ sản, da giày mới bị kiện nhưng nay, các mặt hàng có kim ngạch nhỏ cũng phải đối mặt với các vụ kiện. Có thể nói, bất cứ hàng hoá XK nào cũng có khả năng là đối tượng bị điều tra áp dụng PVTM. Các chuyên gia thương mại quốc tế chỉ ra rằng, trong thời kỳ suy thoái và khủng hoảng kinh tế, các ngành sản xuất trong nước bị suy giảm nên cần dùng đến các biện pháp PVTM để bảo vệ lợi ích của mình khiến số lượng các vụ việc PVTM xảy ra nhiều hơn. 

Theo Cục Phòng vệ thương mại (Bộ Công Thương), tính đến nay, đã có 128 vụ việc PVTM được khởi xướng điều tra bởi 17 quốc gia và vùng lãnh thổ đối với hàng hoá XK của Việt Nam. Trong số đó, Hoa Kỳ là nước khởi xướng điều tra nhiều nhất (25 vụ); thứ hai là Thổ Nhĩ Kỳ (19 vụ); Ấn Độ (15 vụ) và thứ tư là EU (14 vụ). Trong số này, dẫn đầu là các vụ việc điều tra chống bán phá giá (77 vụ, chiếm 60%); tiếp đó là các vụ việc tự vệ (23 vụ, chiếm 18%); các vụ việc chống lẩn tránh thuế chống bán phá giá (17 vụ, chiếm 13%) và các vụ việc chống trợ cấp (11 vụ việc, chiếm 9%). Một số vụ việc nổi bật và có tác động tiêu cực đến sản xuất của DN trong nước như Mỹ điều tra áp dụng biện pháp tự vệ với pin năng lượng mặt trời, thép cán nguội và thép carbon chống mòn, tôm, cá da trơn... 

Còn Australia thì điều tra chống bán phá giá với dây thép. Thậm chí, trong cuộc điều tra này, Australia đã áp dụng điều kiện thị trường đặc biệt - một điều khoản tương đương với việc xác định nền kinh tế phi thị trường. Riêng Canada thì điều tra chống bán phá giá và chống trợ cấp đối với sản phẩm khớp nối bằng đồng của Việt Nam. Các vụ việc PVTM gần đây nhằm vào hàng XK Việt Nam hoặc hàng Việt Nam chịu ảnh hưởng liên đới như: Mỹ áp thuế với nhôm, thép nhập khẩu; Uỷ ban châu Âu khởi xướng điều tra áp dụng biện pháp tự vệ toàn cầu đối với sản phẩm thép nhập khẩu; Mỹ áp thuế chống bán phá giá cá tra phi lê đông lạnh nhập khẩu từ Việt Nam... 

Theo Cục Xuất nhập khẩu, một số ngành hàng công nghiệp xuất khẩu sẽ gặp nhiều khó khăn do vấp phải hàng loạt chính sách phòng vệ thương mại của các nước. Và đặc biệt là biện pháp áp dụng thực hiện chính sách bảo hộ của Mỹ, ảnh hưởng căng thẳng thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc sau khi Tổng thống Mỹ ký văn bản ghi nhớ áp gói thuế quan trị giá tới 60 tỷ USD đối với hàng hoá nhập khẩu từ Trung Quốc trong thời gian gần đây. Phó cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công thương) Trần Thanh Hải cho biết, việc chậm công nhận Việt Nam là nước có nền kinh tế thị trường là nguyên nhân chính khiến cho DN Việt Nam có nguy cơ đối mặt với rào cản thương mại. Tính đến nay, chỉ có 69 nước công nhận nền kinh tế thị trường của Việt Nam. 

Trong khi đó, các thị trường nhập khẩu lớn hàng hóa của Việt Nam là Mỹ, châu Âu, Canada, Brazil, Thổ Nhĩ Kỳ… lại không công nhận điều này. Thực tế này đã dẫn đến phương pháp tính biên độ bán phá giá gây thiệt hại lớn cho các DN Việt Nam. Cùng với đó, thông tin hàng hóa của Việt Nam đến thị trường nước ngoài còn nhiều hạn chế. Trong khi đó, nhiều báo chí trong và ngoài nước liên tục phản ánh hàng hóa Việt Nam có gian lận xuất xứ. Do vậy, các nước đã đặt nghi vấn về việc một lượng lớn hàng hóa của các nước khác di chuyển sang Việt Nam để gian lận xuất xứ, nhằm tận dụng tối đa ưu đãi thuế xuất khẩu. 

Liên quan đến vấn đề này, Bộ Công thương cho biết, phải sau ngày 31-12-2018, theo cam kết WTO, các nước sẽ không còn được mặc nhiên coi Việt Nam là nền kinh tế phi thị trường. Tuy nhiên, trong thời gian này, Bộ Công thương chủ động thu thập thông tin liên quan và cùng với tham tán thương mại của Việt Nam tại nước ngoài hỗ trợ DN làm việc trực tiếp với các tổ chức, các bên liên quan đến điều tra phòng vệ thương mại. Trên cơ sở đó, xây dựng phương án ứng phó để đảm bảo lợi ích cho các DN Việt Nam. Hiện bộ đã cùng với các DN tháo gỡ 37 vụ điều tra thương mại đối với hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam. 

Bên cạnh đó, Bộ cũng hỗ trợ các DN trong nước thực hiện khởi xướng điều tra phòng vệ thương mại với những hàng hóa nhập khẩu vào Việt Nam. Các vụ kiện phòng vệ thương mại đang phát sinh những xu hướng mới như kiện chùm (kiện đồng thời nhiều nước), kiện domino (nước này kiện được thì nước khác cũng đi kiện), kiện kép (kiện đồng thời chống bán phá giá và chống trợ cấp). Trong khi đó, công tác kháng kiện của một số ngành hàng, doanh nghiệp trong nước còn chưa hiệu quả do mức độ hiểu biết của doanh nghiệp Việt Nam về PVTM còn hạn chế, chưa có nhiều kinh nghiệm kháng kiện, chưa có chiến lược, định hướng rõ ràng, quyết tâm khi kháng kiện. 

Ngoài ra, năng lực tài chính của doanh nghiệp Việt Nam còn yếu, chi phí kháng kiện rất cao, để thành công cần phải thuê luật sư tư vấn từ chính nước khởi xướng điều tra. Các doanh nghiệp Việt Nam cần phải củng cố quan hệ với các bạn hàng, đối tác nước ngoài vì nhóm này cũng là một bên có lợi ích bị ảnh hưởng bởi các vụ việc điều tra PVTM. Tiếng nói phản đối điều tra của các nhà nhập khẩu sẽ ảnh hưởng tới việc ra quyết định của cơ quan điều tra nước ngoài. 

Các doanh nghiệp cũng cần đáp ứng yêu cầu của cơ quan điều tra trong việc cung cấp tài liệu, số liệu, hợp đồng, hoá đơn chưa đầy đủ, bỏ qua tâm lý né tránh, không tham gia hoặc tham gia không đầy đủ vào công tác kháng kiện để bảo vệ hàng hóa của mình. Mặt khác, Bộ Công thương tham mưu để Chính phủ ban hành quy định pháp lý về việc chế tài đối với những DN không phối hợp đầy đủ vào quá trình kháng kiện vụ việc liên quan đến phòng vệ thương mại. Bởi, việc một quốc gia tiến hành điều tra và áp thuế phòng vệ thương mại đối với sản phẩm xuất khẩu của Việt Nam sẽ có nguy cơ dẫn tới các quốc gia khác cũng tiến hành điều tra với sản phẩm tương tự nhập khẩu từ Việt Nam./.

 Cẩm Tú