Nguyễn Minh Châu: Từ cuộc đời vào tác phẩm

(Congluan.vn) - Nguyễn Minh Châu, nhà văn với nhiều tác phẩm xuất sắc về đề tài chiến tranh cách mạng và người lính. Có thể nói, các tác phẩm của ông đã đạt đến chuẩn mực trong sáng tạo hình tượng người lính dưới nhiều góc độ...

Nhà văn Nguyễn Minh Châu cùng vợ - bà Nguyễn Thị Doanh (ảnh tư liệu chụp năm 1961)

Trong các tác phẩm của nhà văn Nguyễn Minh Châu có thể là niềm kiêu hãnh về chiến thắng, có thể là sự thăng hoa lãng mạn vượt cả những biên độ bình thường, có khi là nỗi đau chiến tranh, nỗi đau nhân thế và cả những dự báo khắc nghiệt… Nhưng dù thế nào trong sáng tác văn xuôi của Nguyễn Minh Châu, tính nhân văn vẫn là một sợi chỉ xanh (nói theo cách của ông) xuyên suốt và lấp lánh.

Dấu chân và ngòi bút người lính

Bình minh nơi cửa sông làng Thơi (Quỳnh Lưu - Nghệ An) cuối đông mặt nước thẫm bạc. Nơi đây, gần tám mươi năm về trước một người con nhỏ bé của làng Thơi chào đời. Lớn lên, ôm súng, cầm bút và dấu chân người con của làng Thơi đã in nhiều nơi lắm. Người con ấy là nhà văn Nguyễn Minh Châu…

Nhiều nhà văn mặc áo lính trong bức ảnh đen trắng treo trang trọng nơi phòng khách tạp chí Văn nghệ Quân đội đã không còn nữa, trong đó có Nguyễn Minh Châu. Ngôi nhà số 4 Lý Nam Đế như một ngôi đền thiêng của những người cầm bút. Ở đó có Thanh Tịnh, Vũ Cao, Nguyên Ngọc, Nguyễn Khải, Nguyễn Thi… và ở đó có Nguyễn Minh Châu. Họ là những cá tính, những tài năng văn chương từng góp phần tạo nên diện mạo của một nền văn học cách mạng.

Căn phòng ông từng ở mọi thứ như còn nguyên vẹn. Này là lò sưởi, điện thoại, này bộ ấm chén ông dùng, và một khung cửa sổ có tán cây xanh, nơi ông thường nhìn xuống, nhìn rất lâu, rất lâu như chờ đợi một cái gì xảy đến. Bây giờ tất cả vẫn còn đó, im lìm, lặng lẽ.

Tất nhiên, bạn văn của ông vẫn còn, thế hệ sau tiếp nối thế hệ trước. Văn chương và cuộc đời Nguyễn Minh Châu có một sức hút kỳ lạ. Nó thầm thì, lặng lẽ, ngấm sâu vào bè bạn, vào cuộc đời này.

Nhà văn Nguyễn Minh Châu

Nguyễn Minh Châu có một khối lượng tác phẩm khá đồ sộ. Thế nhưng, sách của ông giản dị, trần trụi, mộc mạc đến đôi lúc xuề xòa. Có loại văn chương hào nhoáng từ bề ngoài, bắng hoắng, lấp liếm người đọc. Tác phẩm của Nguyễn Minh Châu khác, nó khiêm nhường nhưng dẫn dụ, mê hoặc người đọc các thế hệ nhờ một tấm lòng trắc ẩn kiêu hãnh của nhà văn, một nhà văn trung thực.

Chiến trường là nơi vẫy gọi ngòi bút và trái tim của những nhà văn mặc áo lính. Nguyễn Minh Châu học khóa 6 Võ bị Trần Quốc Tuấn. Ông từng là cán bộ tham mưu cấp tiểu đoàn của đại đoàn 320. Dấu chân chiến sĩ đại đoàn 320 những năm 50 ngược xuôi dặm lý qua nhiều tỉnh đồng bằng. Rồi lên chiến khu, tham gia các chiến dịch lớn nhỏ trong kháng chiến chín năm với biết bao gian khổ. Trong đó, dấu chân của người con làng Thơi, con của chợ Ngò, chợ Giát luôn in trong đội hình điệp trùng ấy. Và cũng chính trong thời gian đó, một “Dấu chân người lính” đặc sắc ra đời. Cho đến khi về tạp chí Văn nghệ Quân đội, dấu chân ông vẫn tiếp tục bôn ba chiến dịch, qua các nẻo đường đông – tây, mấy ngả Trường Sơn để có một “Miền cháy”, “Lửa từ những ngôi nhà”, “Cỏ lau” dữ dội, hay một “Mảnh trăng cuối rừng” lung linh, huyền ảo như một bài thơ.

Ngòi bút Nguyễn Minh Châu là ngòi bút hiện thực. Ông chưa bao giờ khoan nhượng trước cái xấu, cái ác. Ở ngòi bút ông, trong một phía nào đó đã tuyên chiến, xung phong đương đầu trực diện với nó, phơi nó ra một cách đầy ý thức. Ông bảo vệ cái thiện vốn đôi khi ngu ngơ, yếu ớt và đầy sơ hở trước cái ác, cái xấu mưu mô, quỷ quyệt. Những sáng tác đặc sắc ở thời kỳ những năm 80 với “Khách ở quê ra”, “Phiên chợ Giát”, “Bức tranh”, “Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành” mới biểu hiện rõ ràng nhất tài năng văn chương Nguyễn Minh Châu. Phiên chợ Giát hôm nay đâu đó vẫn còn lão Khúng, vẫn những ông bà nông dân khu 4 với bản tính lương thiện của mình. Họ bè bạn với con trâu, con bò, bè bạn với cái cày, lưỡi cuốc trên đồng đất, vật lộn mưu sinh với đói nghèo truyền kiếp và vẫn... lương thiện. Nhân vật của Nguyễn Minh Châu lương thiện lắm! Sự lương thiện nguyên sinh không bao giờ cái xấu, các ác vùi dập được. Các nhân vật nông dân của nhà văn đã chứng minh như thế. Chợ Giát hôm nay vẫn họp phiên, vẫn vá víu những rách lành, vẫn lam lũ những trâu bò, những thân phận mà ông đã nhìn thấy từ trước đó, chỉ ông đã đi xa.

Nguyễn Minh Châu còn hay, còn đặc sắc ở chỗ, ông đã thời sự những vấn đề thuộc về vĩnh cửu và vĩnh cửu hoá những gì thời sự. Ấy là khả năng đọc đời sống đến tận tầng bản chất cuối cùng. “Cửa sông” một cuốn tiểu thuyết đặc sắc của Nguyễn Minh Châu mà không khí của nó là không khí của biển. Cửa sông làng Thơi quê ông là cửa biển thật, rất thật. Những con thuyền ra với biển khơi đọ cùng bão tố. Len lỏi ở đó là những chiếc thuyền thúng với vài đứa trẻ bập bềnh. Bao nhiêu năm vẫn y nguyên như thế. Ở đâu cũng bắt gặp những người lính trở về làng từ chiến tranh, họ lại đói nghèo, lam lũ, và làng Thơi cũng thế. Họ lại ra với biển, và kỳ lạ, họ nhớ đến ông.

Con người thật nhỏ bé trước thiên thiên và một đời người so với toàn bộ thời gian thật vô cùng ngắn ngủi. Ngôi nhà nơi xóm nhỏ làng Thơi lưu giữ tuổi thơ im lặng của cậu bé Nguyễn Minh Châu đã hơn 200 năm tuổi. Ngôi nhà trầm mặc nhớ cậu bé Châu nghịch ngợm thuở nào. Nó vẫn còn đó như một đợi chờ, một chứng minh về tổ tiên ông, về ông và các thế hệ con cháu. Ở một góc độ nào đó, ngôi nhà của ông cũng hao hao giống một ngôi chùa giản dị, thanh tịnh. Lại khi về nhà số 4 Tạp chí VNQĐ vẫn hơi hướng của đình chùa. Dạo khi lâm vào trọng bệnh, Nguyễn Minh Châu từng ở chùa mấy năm để chữa cũng là một sự kỳ lạ.

Cho đời mãi xanh

Bộ phim "Người đàn bà mộng du" được chuyển thể từ truyện ngắn "Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành" của cố nhà văn Nguyễn Minh Châu

Là người có nhiều tác phẩm được đưa vào giảng dạy ở nhà trường như “Mảnh trăng cuối rừng”, “Bức tranh”, “Cỏ lau”… Văn chương Nguyễn Minh Châu sau độ lùi thời gian đã chứng tỏ sức sống độc lập và kiêu hãnh của tác phẩm. Bây giờ, vẫn còn rất nhiều, rất nhiều cô cậu sinh viên mê văn chương Nguyễn Minh Châu. Trong số những gương mặt trẻ trung trên giảng đường đại học hôm nay, ai là Nguyệt, là Lãm, là Hằng của hôm qua? Ánh trăng xanh của ông đã rọi xuống bao nhiêu năm và sẽ tỏa sáng bao nhiêu năm nữa trên các trang sách và trong những mái đầu xanh biếc. Đã có những sinh viên khóc thầm khi đọc các tác phẩm của ông. Giữa ông và họ như có một sợi chỉ xanh xuyên suốt, lấp lánh.

Hiếm có nhà văn nào được sinh viên lựa chọn làm luận văn nhiều như Nguyễn Minh Châu. Ở Khoa Văn các trường Đại học, hàng năm có hàng trăm luận văn về tác phẩm của ông. Họ tìm thấy ở đó sự đồng điệu, cảm thông, chia sẻ và cả những thăng hoa, những bao dung trong văn chương của ông. Trong cách hành văn, cách Nguyễn Minh Châu dựng nhân vật, dựng tuyến truyện cũng là những khám phá thích thú khiến sinh viên thế hệ sau ông mê đắm.

Gần 30 năm công tác tại tạp chí Văn nghệ Quân đội, Nguyễn Minh Châu cùng với các bậc đàn anh Thanh Tịnh, Vũ Cao, Nguyên Ngọc, Nguyễn Khải, Nguyễn Thi… luôn là tấm gương trong sáng tác và công tác. Những chồng bản thảo ố vàng nước thời gian minh chứng những nhọc nhằn, ghềnh thác của nghề viết. Viết với Nguyễn Minh Châu là tối cần thiết, tối quan trọng, là thể hiện quan điểm sống, nhân cách sống của nhà văn. Viết là nhu cầu tự thân sâu thẳm và mãnh liệt của trái tim ông, dù là một câu, một chữ. Ông rất cẩn trọng với nghề và luôn luôn tự răn mình: “Viết ngắn! Nhưng cuộc sống phải dài”. Đó là phương châm sáng tác của Nguyễn Minh Châu.

Những trang sách mở ra những trang đời, mở ra những chân trời mới. Những trang sách của Nguyễn Minh Châu, của các nhà văn, các học giả đông tây kim cổ đã và đang bồi dưỡng tâm hồn các thế hệ người đọc trong đó có người chiến sĩ. Họ tìm thấy ở đấy lòng cao thượng và đức hy sinh, sự trung thực và những khát vọng của các thế hệ cha anh và của chính họ đang lấp lánh tươi xanh từ những trang sách nhỏ đó.

Nhà văn Nguyễn Minh Châu đã vinh dự được nhận giải thưởng Hồ Chí Minh, giải thưởng cao nhất cho những sáng tác Văn học Nghệ thuật. Người con làng Thơi đã đi trọn con đường đời của mình với những ngẫm ngợi riêng, đóng góp riêng vào ngôi đền văn học. Cuộc đời cầm súng, cầm bút của ông, của thế hệ ông là một cuộc đời nhiều gian nan, thử thách và vô cùng đẹp đẽ. Mồ hôi, xương máu và nước mắt thế hệ ấy đã đổ xuống cho tươi xanh hôm nay, cho nụ và hoa, cho trái ngọt của buổi bình minh mới. Nhìn lại cuộc đời và sự nghiệp văn chương của ông, chúng ta thấy tin yêu hơn cuộc sống này.

Phùng Văn Khai 

minhmeo