Giải nghĩa tồn nghi về địa danh Madagui/ Mađaguôi

CLO - Ở Lâm Đồng, cụ thể tại huyện Đạ Huoai, có một địa danh mà xưa nay vẫn tồn tại hai cách gọi, kể cả trong các văn bản hành chính, là Madagui và Mađaguôi, làm cho nhiều người thật sự lúng túng, không biết nên viết Madagui hay Mađaguôi, mới đúng quy chuẩn.

Tôi đem thắc mắc này ra hỏi các ngành hữu trách địa phương thì phần lớn đều nhận được câu trả lời: “Thì trước nay nó vốn vậy!”. Chính vì sự mập mờ, chưa thống nhất về mặt văn bản, là cái cớ rủ rê dân gian thêu dệt, tô vẽ rồi nghiễm nhiên khoác cho Madagui/ Mađaguôi hết ý này lại đến nghĩa nọ. Tính võ đoán chủ quan này thể hiện ngay trong cách lý giải về địa danh Madagui/ Mađaguôi. Hiện tại, địa danh trên có ba cách giải thích và dĩ nhiên có những tương đồng cũng như những dị biệt song hành.

Trước hết, tôi xin dẫn ra đây cách giải thích của ông Võ Ngọc Chuyển, Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Du lịch Sài Gòn - Madagui. Theo ông Chuyển, Madagui vốn là từ địa phương, cụ thể ở đây là tiếng của người Mạ, một sắc dân gốc Tây Nguyên. “Madagui được người Pháp phiên âm theo mẫu tự Latin thành Mađaguôil. Từ “guôil” là biến âm của chữ “gold” trong tiếng Anh. Chúng tôi tìm hiểu thì Ma là người Mạ, Da là Đạ (nước), còn Gui = gold là vàng. Madagui có nghĩa là dòng sông vàng của người Mạ”, ông Võ Ngọc Chuyển nói.

Cùng một ý với ông Võ Ngọc Chuyển, song ở cách lý giải thứ hai, nghĩa chiết tự đã nhường chỗ cho màu sắc huyền sử. Tác giả Đinh Lan cho rằng, Ma tức người Mạ, Da có nghĩa là nước, Gui là chỗ dừng chân (nếu thế thì phải viết là “rờlô yơng” mới đúng - ND). Madagui là vùng đất có sông suối, nơi người Mạ chọn làm nơi dừng chân để sinh sống. Từ đây, tác giả đã đi xa hơn cái ý nghĩa thông thường của câu chữ. “Theo truyền thuyết (không biết tác giả trích dẫn cứ liệu ở đâu? - ND), thuở xa xưa, trong một đợt hạn hán kéo dài, khắp bon làng người Mạ, trẻ em khóc hét suốt ngày vì khát. Giữa bối cảnh ấy, có một phụ nữ sinh con, nhưng không có sữa cho con bú. Người chồng phải vào rừng tìm trái cây cho vợ con ăn. Chàng vượt qua ba ngọn núi, bảy cánh rừng. Chàng đi, đi mãi. Một buổi sáng, khi mặt trời vừa nhô cao, chàng phát hiện có tổ ong, bèn giương cung bắn. Mũi tên vừa trúng đích, lập tức một dòng nước bắn thẳng về phía chàng. Chàng hốt hoảng vội bỏ chạy, tức thì dòng nước đuổi theo. Chàng chạy đến đâu, nước theo đến đó. Kiệt sức, chàng gục xuống tại một cánh rừng và thiếp đi, dòng nước cũng dừng lại và lan rộng thành một vũng nước sâu. Nhờ dòng nước này mà bon làng được cứu sống và tồn tại cho đến ngày nay”.

Quả là một trí tưởng tượng... phi phàm! Na ná cách giải thích này, tác giả T.N.T, người có nhiều năm lăn lộn trong vùng đồng bào dân tộc Mạ và K’Ho, lý giải về địa danh Madagui như sau: Ma là do người Việt nói trại chữ Mạ mà thành. Da hay còn gọi là Đạ, có nghĩa là nước, suối, sông. Chữ Gui thì tác giả bảo chưa biết nghĩa. Tuy vậy, tác giả T.N.T vẫn cắt nghĩa từ Madagui là “Dòng sông dừng chân của người Mạ”.

Tôi buộc lòng phải dẫn giải dài dòng như vậy để thấy rằng, dân gian vốn dĩ rầy rà, cộng thêm thói suy diễn lung tung, từ chữ Madagui/ Mađaguôi, người ta có thể dịch, nào là: “Dòng sông vàng của người Mạ”, “Madagui là vùng đất có sông suối, nơi người Mạ chọn làm nơi dừng chân để sinh sống”, rồi thì “Dòng sông dừng chân của người Mạ”, hoàn toàn xa lạ và trái ngược với cách cảm, cách nghĩ đậm tính trực giác giản đơn của cư dân Mạ.

Ông Ndong Brừm, sinh năm 1974, cư trú tại tổ dân phố Ka Minh, thị trấn Di Linh, huyện Di Linh, tỉnh Lâm Đồng, khẳng định: “Trong vốn từ của người Mạ, chữ Madagui/ Mađaguôi hoàn toàn không có. Do vậy, nếu có viết “Madagui” hay “Mađaguôi” thì cũng chẳng có ý nghĩa gì cả. Thế mà nhiều người lại bạo gan tự suy diễn rồi dịch Madagui/ Mađaguôi thành “Dòng sông vàng của người Mạ”, “Nơi người Mạ dừng chân”, “Dòng sông dừng chân của người Mạ”. Vả lại, xưa nay không ai đi tách riêng từng chữ, rồi dịch nghĩa từng từ một bao giờ (trừ trường hợp chiết tự trong Hán ngữ - ND). Nếu thế, chả lẽ American cũng có thể tách ra thành “a”, “me”, “ri”, “can” rồi dịch là nước Mỹ sao?”. Theo ông Ndong Brừm, Madagui/ Mađaguôi là cách gọi của người Kinh, kòn cau (người đồng bào) không ai gọi thế cả! Người Mạ ở đấy tự gọi mình là Mà-Dà-Guôih (đọc là Mạ-Thạ-Guôih) để phân biệt với người Mạ ở những vùng đất khác, như: Mà B’Lao, Mà Dà Teh, Mà Dà Bin, Mà M’rông Srê Kăng... (Trong tiếng Mạ, khi chuyển sang Việt ngữ, dấu “huyền” đọc thành dấu “nặng”, chữ “D” đọc như chữ “Th”, còn chữ “h” dù đứng ở đầu câu hay cuối câu đều là âm câm - ND). Mà-Dà-Guôih có nghĩa là người Mạ ở Thạ Guôih.

Cũng theo ông Ndong Brừm, trong quá trình cộng cư với người Việt, chữ Mà biến thành chữ Mạ, Dà thành Đạ (trường hợp Dà Làc thành Đà Lạt và Dà Teh thành Đạ Tẻh) còn có thể chấp nhận được. Chứ như việc suy diễn rồi dịch như tôi đã nêu ở trên, thì đấy là cách của người Kinh tự nói với nhau để nghe cho nó... oách. Chính sự võ đoán, cộng thêm thói suy diễn lung tung, khi sự việc chưa hoàn toàn được làm sáng rõ này, là một cách làm phản folklore (văn hóa tộc người) nhất. Bà Ka Bểu, sinh năm 1940, ở bon Tràng Woạt, xã Đinh Trang Hòa, huyện Di Linh, tỉnh Lâm Đồng, bảo: “Chả cứ gì người Mạ, nhiều dân tộc trên thế giới cũng thường lấy địa danh nơi mình sinh sống, để làm “thẻ căn cước công dân”. Ví như, anh ở Đà Lạt (từ gốc là Dà Làc sau đó biến thành Đà Lạt), tôi ở Di Linh (N’jrềng, người Pháp phiên âm thành Djring, rồi ra Di Linh trong Việt ngữ); rộng ra nữa thì, chị nọ đến từ Mỹ (công dân Mỹ), anh kia tới từ Trung Hoa hay Nhật Bản... Mà-Dà-Guôih (người Mạ ở Thạ Guôih) cũng một lẽ ấy!”.

Tuy nhiên, khi tôi đưa vấn đề này ra trao đổi cùng một đồng nghiệp làm báo lớn tuổi, vị đồng nghiệp tỏ vẻ khó chịu: “Ông chỉ được cái... lắm chữ và rách việc. Nó chỉ là tên gọi thôi mà! Madagui hay Mađaguôi gì đó mà chẳng được!”.

Tôi đồng ý với vị đồng nghiệp lớn tuổi nếu chỉ dừng lại ở khía cạnh tên gọi. Nhưng sự thể như tôi vừa dẫn ra ở trên, có ai chịu dừng lại ở tên gọi thôi đâu? Người ta đã đi xa và sâu hơn cái tên gọi thông thường rất nhiều. Thậm chí, có người còn viện dẫn cả truyền thuyết lẫn điền dã để cho sự cắt nghĩa từ Madagui/ Mađaguôi thêm phần nặng ký, thì đấy đã là những dạng thức nghiên cứu folklore thô giản. Nghe tôi nói, nghĩ ngợi một lát, vị đồng nghiệp vặn tiếp: “Chắc gì sự cắt nghĩa của ông Ndong Brừm và bà Ka Bểu đã đúng?”.

Tôi chưa cần xét đến góc độ sử học, hoặc giải nghĩa từ ngữ dưới góc độ nghĩa từ nguyên, chỉ đơn giản theo phương pháp nghiên cứu dân tộc học, nghĩa là tôn trọng tiếng nói của chủ thế văn hóa, ở đây là người bản địa, cũng đủ thấy sự khúc triết và tính hợp lý về mặt ngữ nghĩa trong cách giải thích chữ Mà-Dà-Guôih của ông Ndong Brừm và của bà Ka Bểu. Ký ức dân tộc là những gì còn lại sau tất cả. Thêm nữa, nếu chưa tin, xin hãy khoác ba lô rồi lên đường đến các bon của người Mạ, người K’Ho và đem theo Madagui/ Mađaguôi ra hỏi, chắc chắn từ già đến trẻ, từ gái đến trai... sẽ lắc đầu: “Ơ git!” (không biết). Còn nếu đem Mà-Dà-Guôih ra để hỏi, mọi người sẽ bảo: “À! Nó là cái người Mạ ở Thạ Guôih ấy mà!”. Ký ức dân tộc lúc này đã trở thành căn tính dân tộc. Cũng dễ hiểu thôi, từ thời cổ đại cho đến thời cận đại rồi hiện đại, mỗi khi có dịp gặp nhau, khắp trời Âu - Mỹ, Á - Phi, sau câu chào xã giao, nhân loại thường: “Where are you from?”. Chỉ cần người được hỏi trả lời mình đến từ đâu, ngay lập tức người hỏi đã có một lượng thông tin tương đối chuẩn xác về địa văn hóa, địa kinh tế và địa chính trị của người được hỏi. Vì thế, thật không khó để kết luận, Mà-Dà-Guôih chính là người Mạ ở Thạ Guôih.

Trịnh Chu

thanhtan