Nghịch lý thời đại 4.0: Tại sao người càng giàu và nổi tiếng càng dễ bị lừa?

Nở rộ những siêu lừa

Thời gian gần đây, thế giới đã liên tục chứng kiến những vụ lừa đảo trị giá hàng trăm triệu và thậm chí hàng tỷ USD, ở ngay những trung tâm tài chính và công nghệ.

Vụ Sam Bankman-Fried là một ví dụ lớn. Sam Bankman-Fried, người sáng lập sàn giao dịch tiền điện tử FTX, đã thu hút một danh sách “hạng A” gồm các nhà đầu tư máu mặt và người nổi tiếng. Trong số đó có nam tài tử Tom Brady, VĐV bóng rổ huyền thoại Steph Curry, tay vợt nữ Naomi Osaka, diễn viên kiêm nhà sản xuất truyền hình Larry David hay doanh nhân nổi tiếng của Shark Tank Mỹ, Kevin O'Leary…

Nhưng đế chế của Bankman-Fried sụp đổ vào tháng 11 năm 2022. Hiện FTX là một công ty đã phá sản và cựu CEO 30 tuổi, người từng được xem là “cậu bé vàng tiền điện tử” đang chờ xét xử với nhiều cáo buộc liên quan đến gian lận. Trong khi đó, hơn 8 tỷ USD của các khách hàng bị FTX nợ mà chưa biết bao giờ họ có thể được nhận lại.

Câu chuyện Bankman-Fried có thể không quá khác so với Elizabeth Holmes. Ở đỉnh cao thành công, Holmes được xem là nữ tỷ phú tự thân trẻ giàu nhất thế giới. Theo Forbes, giá trị tài sản ròng của Holmes từng là 4,5 tỷ USD, dựa trên 50% cổ phần của người phụ nữ 39 tuổi này trong công ty xét nghiệm máu Theranos.

Các nhà đầu tư vào Theranos có những tên tuổi nổi tiếng nhất giới tài chính, bao gồm Rupert Murdoch - Chủ tịch kiêm CEO tập đoàn truyền thông khổng lồ News Corp hay gia đình Walton, chủ sở hữu hệ thống siêu thị Walmart.

Sau gần 10 năm lừa đảo, các chiêu trò của Holmes bị bóc trần. Cô nàng giờ đây đối mặt với đối mặt án tù hơn 11 năm và thêm 3 năm quản thúc sau khi mãn hạn do tội lừa đảo và 3 tội nói dối nhà đầu tư để huy động vốn cho Theranos. Một hồ sơ tòa án cho thấy, Holmes thậm chí mua vé một chiều đến Mexico để cố gắng trốn khỏi Mỹ nhưng kế hoạch bất thành.

Người giàu cũng khóc

Làm thế nào mà Holmes, cũng như Bankman-Fried, lừa được rất nhiều chuyên gia và những người nổi tiếng như thế?

Yaniv Hanoch - Giáo sư về Khoa học Quyết định của Đại học Southampton và Stacey Wood - Giáo sư Tâm lý học của Đại học Scripps (Vương quốc Anh) đã cùng nhau đi tìm lời đáp cho câu hỏi ấy.

Những kết quả được họ đăng tải trên trang mạng The Conversation chỉ ra rằng, mô-típ quen thuộc về các nạn nhân lừa đảo là họ ngây thơ và già cả đã không còn đúng nữa. Dữ liệu về các nạn nhân kể trên đưa ra một bức tranh rất khác, mang nhiều sắc thái hơn. Đó là những người trẻ tuổi, có học thức và giỏi giang cũng vẫn… dễ bị lừa.

Nói đúng hơn, kẻ lừa đảo thường nhắm mục tiêu vào một nhóm nhân khẩu học cụ thể. Những “con mồi” giàu có và nổi tiếng sẽ có những trò gian lận được thiết kế riêng dành cho họ. Chúng biết rõ nhóm nạn nhân này có điểm yếu tâm lý gì để đánh vào.

Theo nghiên cứu của Yaniv Hanoch và Stacey Wood, sự tự tin thái quá là một yếu tố quan trọng dẫn đến nguy cơ bị lừa. Những người đạt thành tích cao trong một lĩnh vực (ví dụ chuyên môn quân sự) có thể đánh giá quá cao khả năng thực hiện thẩm định của họ trong một lĩnh vực riêng biệt (chẳng hạn thiết bị phòng thí nghiệm y tế).

Điều này có thể giúp giải thích cách Elizabeth Holmes đánh lừa rất nhiều “cao thủ” trong ngành sinh hóa về việc start-up của cô ta tạo ra một thiết bị chỉ cần một giọt máu cũng có thể thực hiện hàng nghìn xét nghiệm với chi phí thấp hơn nhiều so với các xét nghiệm truyền thống.

Mọi người thường cảm thấy tự tin vào khả năng phát hiện lừa đảo của mình. Trong một loạt các thí nghiệm điều tra lý do tại sao mọi người tương tác với các tài liệu rõ ràng là lừa đảo - chẳng hạn như những bức thư thông báo người đó trúng xổ số - các nhà nghiên cứu đã tìm thấy một nhóm nhỏ những người cho biết những bức thư như vậy có thể là lừa đảo nhưng sẽ liên hệ với những kẻ lừa đảo để tìm hiểu rõ hơn. Họ tin rằng kiểu gì mình cũng không thể sập bẫy được.

Một trò lừa đảo điển hình thường bắt đầu bằng cách để nạn nhân tiếp xúc với chiêu trò của kẻ lừa đảo, được thiết kế để gợi lên những cảm xúc mạnh mẽ như sợ hãi. Sau đó, những kẻ lừa đảo sử dụng các chiến thuật thuyết phục như cam kết (khiến mọi người cảm thấy bắt buộc phải tuân theo cam kết), quyền lực (cảnh sát), sự khan hiếm (áp lực thời gian) và “bằng chứng xã hội” để thu hút mục tiêu của chúng.

Bằng chứng xã hội là một thuật ngữ do nhà tâm lý học Robert Cialdini đặt ra để giải thích cách người tiêu dùng sẽ điều chỉnh hành vi của họ để đáp lại những gì người khác đang làm. Bằng chứng xã hội của người nổi tiếng có thể đặc biệt mạnh mẽ. Những người nổi tiếng có thể không hiểu đầy đủ về công nghệ nhưng vẫn truyền đạt niềm tin vào hiệu quả của sản phẩm hoặc dịch vụ.

Vào tháng 10/2022, Kim Kardashian đã phải thanh toán khoản dàn xếp trị giá 1,26 triệu USD cho Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch Mỹ (SEC) liên quan đến cáo buộc nữ triệu phú này đã nhận 250.000 USD để xuất bản một bài đăng trên Instagram nhằm “lăng xê” cho công ty tiền số EthereumMax, dù được cho rằng không am hiểu gì về nó.

Hay một vụ kiện tập thể gần đây đã cáo buộc một số nghệ sĩ “hạng A” (Madonna, Serena Williams, Justin Bieber, Snoop Dogg, DJ Khaled, Jimmy Fallon, Gwyneth Paltrow và Paris Hilton) đã góp phần tham gia vào vụ gian lận Bored Ape Yacht Club's, vì đã cổ xúy cho thương hiệu này.

Bored Ape Yacht Club's là bộ sưu tập 10.000 hình ảnh con khỉ được xây dựng dưới dạng NFT trên nền tảng Blockchain Ethereum. Sẽ không có hai con khỉ nào giống hệt nhau do mỗi con được tạo ngẫu nhiên từ hơn 170 đặc điểm. Người mua hình ảnh kỹ thuật số này sẽ được đảm bảo bằng chứng về việc sở hữu phiên bản duy nhất của hình ảnh kỹ thuật số đó.

Mạng xã hội khiến lừa đảo thuận lợi hơn

Thời đại của mạng xã hội giúp những người nổi tiếng giao tiếp với fan dễ dàng hơn, và nhờ đó các công ty khai thác hình ảnh của họ kiếm bộn tiền. Thật không may, khi sự tín nhiệm của những người nổi tiếng bị lợi dụng thì cũng kéo theo vô số người hâm mộ của họ sập bẫy lừa đảo.

Các chuyên gia, những ngôi sao hạng A và những triệu phú có thể cảm thấy rằng uy quyền mà kiến thức, mức độ nổi tiếng hoặc sự giàu có của họ mang lại sẽ đóng vai trò như một lá chắn. Nhưng nghiên cứu cho thấy những người sẵn lòng đầu tư và chấp nhận rủi ro thường dễ bị tiếp cận bởi những cơ hội làm giàu mạo hiểm, thậm chí là phi pháp. So với người nghèo, họ cởi mở hơn với những cơ hội dạng này.

Từ góc độ chiến thuật, việc lừa gạt một số người hoặc tổ chức giàu có sẽ dễ dàng hơn nhiều so với người nghèo. Một báo cáo do công ty quản lý Saltus của Anh công bố cho thấy những người tài sản hơn 3 triệu bảng (3,6 triệu USD) dễ bị lừa gấp đôi so với những người có tài sản từ 250.000 đến 500.000 bảng.

Càng danh tiếng, người ta lại càng tránh thừa nhận mình là nạn nhân. Điều này có thể giúp giải thích tại sao các luật sư trong vụ Holmes phải kêu gọi công khai thông tin của những người đã sập bẫy siêu lừa này và đề nghị Bộ Tư pháp Mỹ tạo ra một cơ chế tương tự cho các nạn nhân của sàn FTX.

Trong nghiên cứu của mình, hai giáo sư Hanoch và Wood thậm chí đã phỏng vấn các nhà tâm lý học từng bị lừa. Bởi muốn bảo vệ “thương hiệu” là kiến thức chuyên môn về hành vi con người, họ càng không muốn trình báo hoặc tìm kiếm sự giúp đỡ. Nhưng chính điều đó lại cho phép trò lừa đảo tiếp tục và có thêm nhiều nạn nhân hơn.

“Thời đại của mạng xã hội đang tạo ra môi trường thuận lợi cho nhiều vụ lừa đảo đầu tư hơn trong tương lai. Vì vậy, lời khuyên là đừng bao giờ cho rằng bất cứ điều gì là đúng mà không tự kiểm tra kỹ lưỡng”, đấy là kết luận sau cùng mà hai giáo sư Hanoch và Wood muốn nhắn nhủ trong nghiên cứu của mình.

Quang Anh