Minh bạch và kết nối với độc giả: Liều thuốc cho khủng hoảng niềm tin báo chí toàn cầu?

Trong bối cảnh thông tin bủa vây và sự hoài nghi lan rộng, niềm tin của công chúng vào báo chí đang rơi xuống mức thấp đáng báo động trên toàn cầu. Theo Báo cáo Tin tức Kỹ thuật số mới nhất, một con số đáng lo ngại khi chỉ có 40% người dân tại 47 thị trường được khảo sát bày tỏ sự tin tưởng vào các nguồn tin tức.

Thực trạng này không chỉ đe dọa đến vai trò thiết yếu của báo chí trong xã hội mà còn tiềm ẩn nguy cơ khiến độc giả quay lưng hoàn toàn với thông tin chính thống, hoặc tệ hơn, tìm đến những 'nhà bình luận' nghiệp dư, thậm chí là những nguồn tin sai lệch.

Giáo sư Jelani Cobb, Trưởng khoa Báo chí Columbia, đã gióng lên hồi chuông cảnh tỉnh về vấn đề này: "Vấn đề của chúng ta không chỉ là công chúng không tin tưởng chúng ta, mà là họ tin tưởng những nhà môi giới không trung thực khác. Chúng ta không chỉ chứng kiến ​​một cuộc khủng hoảng về uy tín, mà còn đang trải qua một cuộc khủng hoảng về cả tin nữa".

Lời nhận định sâu sắc này đặt ra một thách thức cấp bách cho ngành báo chí: Làm thế nào để khôi phục và củng cố niềm tin đã bị xói mòn?

Một trong những giải pháp được nhắc đến nhiều nhất chính là tính minh bạch. Ý tưởng cốt lõi là nếu các tổ chức tin tức chủ động hé lộ hậu trường sản xuất tin tức, giải thích cặn kẽ quy trình thu thập, kiểm chứng và biên tập thông tin, thì độc giả sẽ có cơ sở để tin tưởng hơn vào sản phẩm cuối cùng.

Tuy nhiên, liệu sự minh bạch có phải là 'liều thuốc tiên' cho mọi vấn đề? Cuộc trò chuyện với đại diện của năm tổ chức tin tức tiên phong từ Tây Ban Nha, Thụy Điển, Vương quốc Anh và Hoa Kỳ đã mang đến những góc nhìn đa chiều và sâu sắc hơn về vấn đề này.

Minh bạch như một nguyên tắc chỉ đạo

Civio, một tổ chức tin tức điều tra tại Tây Ban Nha, đã đặt tính minh bạch làm kim chỉ nam cho mọi hoạt động. Tổng biên tập Eva Belmonte khẳng định: "Chúng tôi đã thực hiện điều này ngay từ những ngày đầu thành lập vì hai lý do chính. Thứ nhất, để xây dựng lòng tin: quan niệm rằng những gì nhà báo viết ra là tuyệt đối đúng đắn đã không còn nữa; bạn cần phải chứng minh tính xác thực của những tuyên bố của mình. Thứ hai, điều quan trọng là chúng tôi phải cho thấy rằng quy trình làm việc của chúng tôi có thể được người khác tham khảo và áp dụng".

Civio công khai mọi thứ, từ tình hình tài chính đến phương pháp luận điều tra chi tiết, nhằm chứng minh tính chuyên nghiệp và trách nhiệm giải trình của mình. Bà Belmonte thừa nhận rằng độc giả có thể không trực tiếp sao chép quy trình của họ, nhưng sự minh bạch này đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng lòng tin bền vững, đặc biệt đối với các tờ báo kỹ thuật số mới, vốn không có lợi thế về uy tín lịch sử.

Bà cũng thẳng thắn chia sẻ: "Chúng tôi cũng thường mắc phải sai sót. Nhưng nếu bạn đã giải thích rõ ràng cách bạn đi đến kết luận của mình, và sau đó phát hiện ra bạn đã sai, thì ít nhất bạn đã minh bạch về quá trình đó. Điều quan trọng đối với chúng tôi là phải từ bỏ hào quang 'bất khả sai lầm' của nhà báo".

'Hộp đạo đức' - Công cụ trực quan hóa sự minh bạch

Schibsted, một tập đoàn truyền thông lớn của Thụy Điển, đã có một bước đi sáng tạo bằng cách giới thiệu 'hộp đạo đức' trong các bài viết của mình.

Martin Schori, Phó chủ tịch xuất bản của Aftonbladet, giải thích rằng đây là một nỗ lực để tăng cường niềm tin và tiếp cận những độc giả hoài nghi. "Chúng ta đã quá lâu xem niềm tin là một điều hiển nhiên. Chúng ta đã đánh giá quá cao sự hiểu biết của độc giả về báo chí và quy trình làm báo", ông nói.

Mặc dù ban đầu tập trung vào các quyết định biên tập trong mảng tin tức tội phạm, 'hộp đạo đức' đang dần được mở rộng sang nhiều loại nội dung khác, với mục tiêu chia sẻ càng nhiều thông tin về quy trình làm việc càng tốt, bao gồm cả cách xử lý các nguồn tin ẩn danh. Ông Schori tin rằng công cụ này có thể thu hút những người hoài nghi lành mạnh, những người sẵn sàng lắng nghe lý lẽ, thay vì những người đã có định kiến cố hữu.

Giá trị của việc thừa nhận và sửa chữa sai sót

Tangle, một bản tin chính trị phi đảng phái tại Mỹ, lại tập trung vào sự minh bạch trong chính sách sửa lỗi của mình. Nhà sáng lập Isaac Saul nhận thấy rằng nhiều tổ chức tin tức thường âm thầm sửa lỗi mà không có lời giải thích rõ ràng. Tangle đã đi ngược lại xu hướng này bằng cách đặt thông tin sửa lỗi ở vị trí nổi bật trong bản tin, giải thích rõ ràng lỗi sai và lý do dẫn đến sai sót.

"Tôi nghĩ điều đó xây dựng lòng tin với mọi người và đó là điều đúng đắn nên làm", Saul chia sẻ. Tangle thậm chí còn thống kê số lượng lỗi đã sửa, xem đó như một minh chứng cho sự trung thực và trách nhiệm của mình.

Bên cạnh đó, Saul cũng rất cởi mở về những thành kiến cá nhân, giúp độc giả có thêm góc nhìn để đánh giá thông tin một cách khách quan. "Đó là một hành động minh bạch khi tôi nói 'đây là những thành kiến ​​của tôi và đây là nơi tôi đến'", anh nói.

Mời độc giả tham gia vào quá trình làm báo

Civio và The Markup, một tổ chức báo chí điều tra của Mỹ, còn đi xa hơn bằng cách khuyến khích sự tham gia của khán giả vào quá trình làm báo. The Markup có hẳn một mục 'Show Your Work' để công khai phương pháp luận, tập dữ liệu và kỹ thuật thống kê sử dụng trong các cuộc điều tra.

Tổng biên tập Sisi Wei nhấn mạnh rằng mục tiêu không chỉ là minh bạch mà còn là tạo điều kiện để người khác có thể tái hiện và kiểm chứng công việc của họ. "Chúng tôi muốn đảm bảo rằng bất kỳ ai ngoài kia là nhà phân tích dữ liệu, lập trình viên hoặc chuyên gia trong lĩnh vực chúng tôi đang làm đều có thể tiến xa hơn nữa để tái hiện toàn bộ phương pháp luận của chúng tôi để tự mình chứng minh điều đó", cô Wei giải thích.

Thậm chí, The Markup còn xuất bản các hướng dẫn chi tiết để những người không có chuyên môn kỹ thuật cũng có thể tham gia vào quá trình điều tra. Ví dụ điển hình là cuộc điều tra về sự phân biệt giá internet, nơi The Markup đã tạo ra hướng dẫn để người dân tự kiểm tra và báo cáo thông tin về giá cước tại khu vực của họ, thu hút sự tham gia của hơn 5.000 người.

Tinh thần 'tự làm' và sức mạnh của cộng đồng:

Bellingcat, tổ chức điều tra nguồn mở nổi tiếng, cũng chia sẻ triết lý về sự minh bạch và hợp tác cộng đồng. Người sáng lập Eliot Higgins cho biết việc chia sẻ phương pháp luận và tài nguyên giúp xây dựng uy tín và tạo ra một 'phiên bản nghiên cứu phân tán', nơi nhiều người có thể đóng góp và phát triển dựa trên thông tin ban đầu.

Cộng đồng của Bellingcat, với máy chủ Discord lên đến 30.000 thành viên, là một minh chứng cho sức mạnh của sự hợp tác này. Các thành viên không chỉ thảo luận về các cuộc điều tra mà còn có thể truyền cảm hứng và thậm chí trực tiếp tham gia vào quá trình điều tra.

Vụ tràn dầu ở Trinidad và Tobago là một ví dụ điển hình, nơi cộng đồng Bellingcat đã sử dụng các công cụ và phương pháp do tổ chức cung cấp để theo dõi và xác định các tàu có liên quan, cuối cùng thúc đẩy một cuộc điều tra quốc tế.

Higgins tin rằng: "Công việc của chúng tôi có giá trị nhất khi chúng tôi tạo ra một cuộc thảo luận không chỉ cung cấp thông tin cho mọi người mà còn thực sự khiến họ tham gia vào việc tạo ra thông tin hữu ích vì bản thân họ coi trọng thông tin hữu ích và là một phần của cộng đồng coi trọng điều đó".

Hoàng Anh (theo Reuters, Civio)