Các nước Ả Rập đứng trước 'ngã ba đường' sau cuộc chiến Israel - Iran

Cục diện thay đổi, Trung Đông bối rối

Có vẻ như giai đoạn nguy hiểm nhất của cuộc xung đột Israel - Iran hiện tại đã qua. Lệnh ngừng bắn được nhất trí vào đầu tuần trước với sự thúc đẩy của Tổng thống Mỹ Donald Trump, cho đến nay vẫn ổn định mặc dù có một số rạn nứt. Và đây là lúc, các quốc gia Trung Đông đang tận dụng thời gian tạm dừng để xem xét cuộc xung đột này và những hậu quả của nó.

Trong những ngày đầu bị bất ngờ với cuộc cuộc giao tranh giữa Israel và Iran, dường như nhiều quốc gia trong khu vực có chung một mục: Duy trì sự mơ hồ.

Ví dụ, Jordan đã lên án các cuộc tấn công của Israel vào Iran cùng với 20 quốc gia Ả Rập và Hồi giáo khác trong một tuyên bố công khai. Nhưng đồng thời, lực lượng không quân của họ đã ngăn chặn tên lửa và máy bay không người lái của Iran bay qua không phận Jordan hướng tới Israel. Người Jordan nói rằng họ đã làm điều này để bảo vệ công dân của mình.

Ả Rập Xê Út cũng đã ký tuyên bố cùng Jordan, nhưng theo đài truyền hình DW của Đức, Riyadh đã cho phép máy bay Israel vào không phận của mình để bắn hạ các tên lửa của Iran.

Cả Jordan, Ả Rập Xê Út và nhiều quốc gia Ả Rập tại Vùng Vịnh đều có mối quan hệ phức tạp với Israel, bao gồm cả sự chỉ trích công khai nhưng lại có sự hợp tác ngầm.

Cả Israel và Vùng Vịnh đều nằm trong tầm bắn của tên lửa Iran, và sự hỗ trợ của Tehran cho các phe phái vũ trang ở các vùng lãnh thổ Palestine bị chiếm đóng, Lebanon, Syria, Iraq, Bahrain và Yemen đã đe dọa đến an ninh của Israel và nhiều quốc gia Ả Rập.

Vùng Vịnh, giống như Israel, cùng đã phải hứng chịu các cuộc tấn công từ Iran và các đồng minh của nước này. Ả Rập Xê Út đổ lỗi cho Iran về cuộc tấn công bằng máy bay không người lái và tên lửa năm 2019 vào hai trong số các cơ sở dầu mỏ lớn nhất của nước này.

Lực lượng Houthi tại Yemen được Iran hậu thuẫn đã nhiều lần tấn công các thành phố phía nam của Ả Rập Xê Út và thủ đô Riyadh. Các chiến binh Houthi cũng đã phóng tên lửa và máy bay không người lái vào UAE vì nước này tham gia chiến dịch không kích do Ả Rập Xê Út dẫn đầu nhằm vào lực lượng Houthi ở Yemen.

Lo ngại các đòn “ăn miếng trả miếng” có thể gây tổn hại đến kế hoạch tăng trưởng kinh tế của mình, Ả Rập Xê Út và UAE đã phòng ngừa bằng cách đạt được thỏa thuận hòa bình với Iran vào năm 2023, trong một động thái cân bằng địa chính trị để tránh phải chọn phe.

Nhưng chiến dịch không kích của Israel, kết hợp với những cuộc chiến thành công của nước này nhằm tiêu diệt những lực lượng thân Iran như Hamas, Hezbollah và góp phần làm sụp đổ chính quyền Assad đồng minh của Iran ở Syria, đã khiến Tehran rơi vào thế yếu. Và điều này đang tác động lên những toan tính của các nước Vùng Vịnh.

Những nước cờ đang được cân nhắc lại

Trước khi Hamas tiến hành các cuộc tấn công vào lãnh thổ Israel ngày 7/10/2023, Mỹ đã tiến rất gần đến khả năng môi giới thành công thỏa thuận bình thường hóa và công nhận ngoại giao giữa Ả Rập Xê Út và Israel.

Theo toan tính của Mỹ, việc này sẽ củng cố liên minh Israel - Ả Rập chống lại Iran, trói chặt hơn nữa an ninh của Riyadh với Washington và mở ra cánh cửa chấp nhận Israel nhiều hơn trong thế giới Ả Rập hoặc rộng hơn nữa là thế giới Hồi giáo.

Nhưng với việc “đối tượng” chung là Iran lâm vào thế yếu, Ả Rập Xê Út sẽ ít có động lực hơn để tiến thêm đến một thỏa thuận với Israel. Ngược lại, Riyadh thậm chí còn cần thời gian để đánh giá những tác động của những cuộc chiến mà Israel đã giành thắng lợi nhờ năng lực quân sự và tình báo vượt trội đối thủ.

Trong khi đó, những thành công trên chiến trường của Israel cũng khiến những quốc gia Vùng Vịnh khác lo ngại rằng khoản đầu tư của họ vào quan hệ với Washington không mang lại hiệu quả đủ lớn về mặt ảnh hưởng. Việc ông Trump liên tục khuyến khích Israel tấn công và đe dọa lãnh tụ tối cao Iran càng khiến những nước này lo sợ về một cuộc chiến tranh rộng lớn hơn.

Dù ông Trump cuối cùng cũng ra lệnh tấn công hạn chế vào các địa điểm hạt nhân chính của Iran, sau đó làm trung gian cho một lệnh ngừng bắn giúp Trung Đông tránh được kịch bản tồi tệ nhất, các nhà lãnh đạo vùng Vịnh vẫn cần đánh giá lại bối cảnh trước khi tiến về phía trước. “Mọi thứ đều đang thay đổi”, Tiến sĩ Bader al-Saif, một chuyên gia về các vấn đề Vùng Vịnh và Ả Rập tại Đại học Kuwait, cho biết.

Về phía Mỹ, Tổng thống Donald Trump muốn sử dụng động lực từ lệnh ngừng bắn ở Iran để thúc đẩy nhiều quốc gia thiết lập quan hệ ngoại giao với Israel, dựa trên Hiệp định Abraham mà ông đã làm trung gian trong nhiệm kỳ đầu tiên của mình với sự tham gia của UAE, Bahrain, Morocco và Sudan.

“Một trong những mục tiêu chính của Tổng thống là Hiệp định Abraham được mở rộng, nhiều quốc gia hơn nữa tham gia, và chúng tôi đang thực hiện điều đó”, Đặc phái viên của Tổng thống Trump tại Trung Đông, Steve Witkoff phát biểu. “Chúng tôi hy vọng bình thường hóa với một loạt các quốc gia mà có lẽ mọi người chưa bao giờ nghĩ đến sẽ tham gia”.

Nhưng tham vọng mà ông Witkoff đề cập đến dường như đang mắc kẹt trước những trở ngại mới. ​​Ả Rập Xê Út mới đây đã nói rõ rằng họ sẽ không đạt được thỏa thuận với Israel khi cuộc chiến ở Dải Gaza vẫn chưa được giải quyết.

Riyadh cũng nhấn mạnh vào việc cần có con đường đáng tin cậy dẫn đến một nhà nước Palestine với hy vọng giải quyết được những gì mà họ coi là gốc rễ của cuộc xung đột. Trong khi đó, giải pháp một nhà nước Palestine lại là điều mà Israel kiên quyết phản đối. Vì thế, viễn cảnh bình thường hóa càng thêm xa vời.

“Sẽ cần rất nhiều công sức, trong khi hiện tại không có không gian cho các nỗ lực của các bên”, một quan chức Ả Rập Xê Út bình luận với Wall Street Journal về việc thiết lập quan hệ ngoại giao với Israel. “Điều cấp bách là nhà nước Palestine chứ không phải rủi ro từ Iran.

Dù các quốc gia Vùng Vịnh có lý do vui mừng khi thấy Iran suy yếu, thì đồng thời một Iran vẫn bất ổn về mặt chính trị có khả năng sẽ trở thành mảnh đất màu mỡ cho những lực lượng khủng bố Hồi giáo cực đoan “gieo mầm”, từ đó đe dọa sự ổn định của cả Trung Đông.

Các nước Ả Rập đều muốn duy trì sự ổn định trong khu vực, và điều đó có thể không đạt được nếu Iran bị dồn vào chân tường. Do đó, ưu tiên của họ lúc này không phải bắt tay với Israel, mà là duy trì mối quan hệ cân bằng với Iran.

“Trong bối cảnh này, theo quan điểm của các quốc gia Vùng Vịnh, có vẻ hợp lý khi tiếp cận với tác nhân suy yếu nhưng vẫn rất quan trọng này”, Simon Wolfgang Fuchs, phó giáo sư Hồi giáo tại Đại học Hebrew ở Jerusalem, cho biết. “Họ không quan tâm đến việc chế độ ở đó bị suy yếu, chứ đừng nói đến việc lật đổ và hỗn loạn sẽ xảy ra”.

Ngoài ra, theo Hạ nghị sĩ Mỹ, Zach Nunn, các hoạt động quân sự và tình báo của Israel chống lại Iran và Hezbollah cũng tạo ra những lo ngại rằng Tel Aviv có thể thoải mái thực hiện các chiến dịch quân sự mà các nước Ả Rập không thể tác động được gì.

“Israel vừa trở thành nạn nhân của chính thành công của mình", Hạ nghị sĩ Nunn nói sau khi gặp gỡ các nhà lãnh đạo ở Ả Rập Xê Út, UAE và Bahrain, với tư cách là một phần của phái đoàn lưỡng đảng của Quốc hội Mỹ tìm cách hạ nhiệt xung đột Israel - Iran. “Các chế độ quân chủ Vùng Vịnh nhìn thấy năng lực quân sự của Israel và muốn có sự đảm bảo rằng họ sẽ sử dụng chúng một cách có trách nhiệm”.

Nguyễn Khánh