Đổi mới sáng tạo là 'chìa khóa' giúp Việt Nam vượt bẫy thu nhập trung bình

Liên quan về vấn đề này, phóng viên Báo Nhà báo và Công luận đã có cuộc trao đổi với ông Nguyễn Đức Tâm, Thứ trưởng Bộ Tài chính xung quanh các chính sách hỗ trợ và những điểm nghẽn cần tháo gỡ để phát huy vai trò của đổi mới sáng tạo trong phát triển kinh tế - xã hội.

Đổi mới sáng tạo thực sự là chìa khóa để Việt Nam bứt phá

Đổi mới sáng tạo được xác định là động lực cốt lõi cho tăng trưởng trong giai đoạn tới. Vậy, thưa Thứ trưởng, Việt Nam đã có những chính sách gì để đẩy mạnh quá trình đổi mới sáng tạo ở cả khu vực công và tư, từ đó tạo ra những điều kỳ tích trong kỷ nguyên mới?

- Phải khẳng định rằng, đổi mới sáng tạo thực sự là chìa khóa để Việt Nam bứt phá trong giai đoạn phát triển mới. Để thúc đẩy quá trình này, Chính phủ đã triển khai nhiều chính sách đồng bộ, với trọng tâm không chỉ ở khu vực công mà còn tạo điều kiện để khu vực tư nhân tham gia mạnh mẽ hơn. Nhìn một cách tổng thể, hiện nay chúng ta đang triển khai ba nhóm chính sách chính.

Thứ nhất, về chính sách thúc đẩy khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Có thể thấy thời gian qua, Việt Nam đã có những bước đi rất cụ thể để xây dựng hệ sinh thái đổi mới sáng tạo.

Một trong những điểm nhấn là thúc đẩy hợp tác giữa viện, trường và doanh nghiệp, qua Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị và dự thảo Luật Khoa học công nghệ và Đổi mới sáng tạo, đó là khuyến khích liên kết giữa các chủ thể nghiên cứu (trường đại học, viện nghiên cứu) với doanh nghiệp thông qua các tổ chức thúc đẩy đổi mới sáng tạo để chuyển giao kết quả nghiên cứu vào sản xuất, tạo ra sản phẩm, hàng hóa có giá trị gia tăng trên thị trường.

Tiêu biểu, Nghị định 97 của Chính phủ quy định một số cơ chế, chính sách ưu đãi đối với Trung tâm Đổi mới sáng tạo Quốc gia là một cột mốc quan trọng.

Trung tâm không chỉ là nơi kết nối các startup, doanh nghiệp và nhà nghiên cứu, mà còn là "bệ phóng" cho các ý tưởng sáng tạo, thúc đẩy các dự án công nghệ cao, đặc biệt trong các lĩnh vực chiến lược như bán dẫn, AI và công nghệ năng lượng tái tạo.

Về hạ tầng số, Việt Nam cũng đang tập trung xây dựng các nền tảng số quan trọng với sự tham gia của đầy đủ các chủ thể lớn trong hệ sinh thái đổi mới sáng tạo bao gồm doanh nghiệp, viện, trường, cơ quan quản lý và điển hình là sự ra đời của Hiệp hội Dữ liệu Quốc gia và các trung tâm dữ liệu quốc gia.

Đây là cơ sở để thúc đẩy chuyển đổi số toàn diện, từ chính phủ điện tử đến kinh tế số, tạo môi trường thuận lợi cho các doanh nghiệp công nghệ phát triển.

Thứ hai là nhóm các chính sách về tài chính và thị trường vốn. Để hỗ trợ đổi mới sáng tạo, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết 68, trong đó có các chính sách tín dụng ưu đãi dành cho doanh nghiệp công nghệ và khởi nghiệp sáng tạo, giúp doanh nghiệp nhỏ và vừa tiếp cận nguồn vốn dễ dàng hơn để đầu tư vào nghiên cứu và phát triển.

Ngoài ra, Chính phủ cũng đang khuyến khích đầu tư mạo hiểm thông qua các quỹ đầu tư khởi nghiệp. Đây là nguồn lực quan trọng để các startup công nghệ có thể phát triển ý tưởng táo bạo, đột phá, đặc biệt trong những lĩnh vực như fintech, edtech hay công nghệ xanh.

Đối với đầu tư nước ngoài, Việt Nam cũng có chính sách khuyến khích các doanh nghiệp FDI đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D).

Các quỹ hỗ trợ đầu tư nước ngoài được thiết lập nhằm thu hút nguồn lực từ các tập đoàn đa quốc gia, giúp Việt Nam tiếp cận công nghệ tiên tiến và nâng cao năng lực nội tại. Đây là bước đi chiến lược để đưa Việt Nam trở thành điểm đến của các tập đoàn công nghệ toàn cầu.

Thứ ba là nhóm các chính sách phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao cho khoa học, công nghệ. Như đã biết, nguồn nhân lực là yếu tố cốt lõi để đổi mới sáng tạo thành công.

Chính phủ đang tăng cường đầu tư vào các viện nghiên cứu và trường đại học, đồng thời đa dạng hóa các chương trình đào tạo trong các lĩnh vực công nghệ cao. Chúng ta đang tập trung vào các ngành như AI, dữ liệu lớn (big data) và đặc biệt là công nghiệp bán dẫn.

Một điểm sáng là Chương trình "Phát triển nguồn nhân lực ngành công nghiệp bán dẫn đến năm 2030, định hướng đến năm 2050" đào tạo 50.000 nhân lực bán dẫn do Trung tâm Đổi mới sáng tạo Quốc gia được giao đầu mối điều phối triển khai cùng các cơ quan, đơn vị liên quan.

Chương trình này không chỉ cung cấp nguồn nhân lực chất lượng cao cho ngành bán dẫn - một lĩnh vực mà Việt Nam đang hướng tới để trở thành trung tâm khu vực - mà còn tạo ra lực lượng lao động đáp ứng nhu cầu của các tập đoàn công nghệ toàn cầu.

Có thể thấy, với 3 nhóm chính sách thể chế này, Việt Nam đang xây dựng một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo toàn diện, từ hạ tầng, tài chính đến nguồn nhân lực.

Với những nỗ lực này, chúng ta có thể kỳ vọng những bước đột phá, những “kỳ tích” trong kỷ nguyên mới, đưa Việt Nam vươn lên mạnh mẽ trên bản đồ khoa học công nghệ toàn cầu.

Việc huy động và phân bổ nguồn lực tài chính cho các lĩnh vực mũi nhọn như khoa học công nghệ, giáo dục - đào tạo chất lượng cao đang được triển khai ra sao, thưa Thứ trưởng?

- Việc huy động và phân bổ nguồn lực tài chính cho các lĩnh vực mũi nhọn như khoa học công nghệ, giáo dục - đào tạo chất lượng cao đang được triển khai rất tích cực, cả từ khu vực nhà nước lẫn tư nhân.

Với nguồn lực tài chính tư nhân, Nghị quyết 68 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân cũng đã đưa ra nhiều chính sách đột phá nhằm thúc đẩy đổi mới sáng tạo trong khu vực tư nhân.

Nổi bật là các chính sách ưu đãi thuế và hỗ trợ tài chính cho hoạt động nghiên cứu - phát triển (R&D), bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ, thúc đẩy thương mại hóa kết quả nghiên cứu, và hoàn thiện thể chế nhằm khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ.

Bên cạnh các nguồn lực tài chính tư nhân, nguồn lực ngân sách nhà nước (NSNN) cũng được bố trí cho cả 2 lĩnh vực khoa học công nghệ và giáo dục - đào tạo chất lượng cao.

Về lĩnh vực giáo dục - đào tạo, hàng năm, Bộ Tài chính đã trình Chính phủ, Quốc hội ưu tiên bố trí dự toán chi thường xuyên đảm bảo tỷ lệ bình quân trong khoảng 15% tổng chi ngân sách nhà nước.

Về lĩnh vực khoa học, công nghệ, trong những tháng đầu năm 2025, thực hiện chủ trương của Bộ Chính trị tại Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị và Thông báo số 01 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng về Kết luận của đồng chí Tổng Bí thư Tô Lâm, Bộ Tài chính đã tham mưu trình Chính phủ báo cáo Quốc hội để cân đối, bố trí bảo đảm đạt 3% tổng chi NSNN cho khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.

Theo quan điểm của tôi, nếu thiết kế được một hệ thống tài chính đủ linh hoạt và minh bạch, thì không chỉ ngân sách nhà nước mà cả nguồn lực tư nhân sẽ cùng tham gia mạnh mẽ hơn. Và đó chính là điều kiện tiên quyết để Việt Nam xây dựng thành công nền kinh tế dựa vào tri thức và đổi mới sáng tạo.

Trong thời gian tới, Việt Nam đang đặt quyết tâm cao để thúc đẩy đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, với hàng loạt định hướng và cải cách đáng chú ý.

Thứ nhất, chúng ta sẽ tiếp tục thực hiện thật tốt các Nghị quyết, Kết luận của Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư, Quốc hội, cũng như chỉ đạo của Chính phủ và Thủ tướng. Nói đơn giản, đây là việc đảm bảo mọi chính sách đã đề ra được triển khai hiệu quả, tạo môi trường thuận lợi cho khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo phát triển.

Thứ hai, về các chính sách mới, Bộ Tài chính đang tập trung nghiên cứu và tham mưu để ban hành các cơ chế phù hợp, đúng như tinh thần của Nghị quyết 57-NQ/TW và Nghị quyết 68-NQ/TW. Những sửa đổi này sẽ giúp hoạt động đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số được triển khai dễ dàng hơn.

Thứ ba, về nguồn lực tài chính, chúng tôi đang đẩy nhanh việc thành lập các Quỹ khoa học và công nghệ, đồng thời khuyến khích hình thành các Quỹ đầu tư mạo hiểm, Quỹ thiên thần, Quỹ khởi nghiệp, và Quỹ đổi mới sáng tạo. Những quỹ này sẽ là bệ phóng cho các startup và doanh nghiệp công nghệ.

Ngoài ra, Chính phủ cũng đang tích cực thu hút đầu tư nước ngoài (FDI) vào các dự án công nghệ cao, đặc biệt là từ các tập đoàn công nghệ lớn như Qualcomm hay NVIDIA.

Qua đó giúp Việt Nam tiếp cận công nghệ tiên tiến và tạo động lực cho khu vực tư nhân trong nước được tham gia vào các khâu có hàm lượng tri thức và công nghệ cao.

Thứ tư, về giáo dục và đào tạo, đây là mảng cực kỳ quan trọng. Theo chủ trương của Đảng, Chính phủ đang xây dựng và trình Bộ Chính trị Nghị quyết về đột phá phát triển giáo dục đào tạo, với mục tiêu nâng tầm chất lượng nguồn nhân lực. Mục tiêu là tạo ra lực lượng nhân lực chất lượng cao, đáp ứng nhu cầu của các ngành công nghệ mũi nhọn như bán dẫn, AI, hay dữ liệu lớn.

Nhìn chung, cả trong hiện tại và thời gian tới, định hướng lớn của Chính phủ là tạo ra một hệ sinh thái tài chính bền vững, cởi mở và hiệu quả - để các nguồn lực, dù từ Nhà nước hay xã hội, đều được huy động hiệu quả và sử dụng đầu tư mang lại kết quả lâu dài, có tính bền vững, tạo điều kiện cho khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo phát triển đúng tiềm năng.

Vai trò của các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo ngày càng quan trọng

Thứ trưởng đánh giá thế nào về vai trò của doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo (startup) trong nền kinh tế số? Bộ Tài chính có chính sách ưu đãi hoặc hỗ trợ gì cụ thể để thúc đẩy hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo?

- Vai trò của các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo ngày càng quan trọng do đây là những doanh nghiệp đi đầu trong ứng dụng công nghệ mới, tiên tiến, tạo lập giá trị mới trong nền kinh tế trong bối cảnh các ngành công nghiệp mới đang bùng nổ phát triển.

Bộ Tài chính thời gian qua đã đưa ra những điều chỉnh cơ bản để tạo ra cơ chế thông thoáng, những cơ chế mà chưa bao giờ có từ trước tới nay cho môi trường kinh doanh tại Việt Nam.

Trong đó đặc biệt là tại Nghị quyết 68 đã cho phép các cơ chế như là thử nghiệm về đầu tư mạo hiểm, cho phép doanh nghiệp không chịu trách nhiệm hình sự với các hoạt động kinh tế của mình.

Bên cạnh đó, chúng tôi tiếp tục tham mưu với Chính phủ để ban hành Nghị quyết Chính phủ báo cáo Quốc hội để thông qua Nghị quyết 198, để cho phép một số cơ chế chính sách đặc biệt phát triển kinh tế tư nhân.

Theo đó, Nghị quyết số 198 đã luật hóa một số chính sách hỗ trợ về đất đai, tín dụng, tài chính cho doanh nghiệp nhỏ và vừa khởi nghiệp sáng tạo.

Hiện nay, Bộ Tài chính đang khẩn trương phối hợp với các cơ quan liên quan xây dựng, ban hành các văn bản hướng dẫn thi hành để triển khai ngay các chính sách này trong thực tiễn.

Với những điều chỉnh đó và những bước tiến mạnh mẽ đột phá hiện nay thì hệ sinh thái, môi trường đầu tư kinh doanh của Việt Nam và đặc biệt là hệ sinh thái đổi mới sáng tạo Việt Nam sẽ có những bước tiến, có những thay đổi căn bản và có thể tiệm cận được những tiêu chuẩn và thực tiễn quốc tế hiện nay để thị trường Việt Nam hoàn toàn có thể cạnh tranh với các thị trường khác trong khu vực.

Thưa Thứ trưởng, để Việt Nam bứt phá, vượt qua bẫy thu nhập trung bình và vươn lên nhóm nước phát triển, đâu là những “điểm nghẽn” nào cần tháo gỡ sớm nhất để thúc đẩy đột phá về năng suất, công nghệ và đổi mới sáng tạo?

- Qua thời gian triển khai các Nghị quyết, chính sách của Đảng, trên góc độ cá nhân của tôi, trong quá trình phối hợp xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật vừa qua, tôi cho rằng những điểm nghẽn cơ bản mà cần tháo gỡ sớm nhất để thúc đẩy về năng suất công nghệ đổi mới sáng tạo là:

Đầu tiên, như lãnh đạo Đảng, Chính phủ đã nói đó là chất lượng thể chế và năng lực thực thi chính sách của bộ máy hành chính. Chúng ta cần tiếp tục triển khai hiệu quả Nghị quyết 57 và Nghị quyết 68. Đồng thời, chúng ta cần hoàn thiện khung pháp lý về những vấn đề mới, cơ chế huy động nguồn lực, cải thiện môi trường đầu tư kinh doanh theo hướng linh hoạt, giải phóng các nguồn lực để phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số và nguồn nhân lực chất lượng cao.

Thứ hai, năng suất lao động hiện nay vẫn còn chưa đáp ứng được nhu cầu phát triển của lực lượng sản xuất. Vì thế chúng ta vẫn còn có một độ trễ trong việc là thúc đẩy những ngành khoa học kỹ thuật, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số và lan tỏa những công nghệ đổi mới sáng tạo đó cho toàn bộ khu vực doanh nghiệp.

Do đó, chúng ta cần phải đẩy nhanh tiến độ những dự án và thu hút nguồn lực đầu tư tư nhân và đầu tư mạnh mẽ vào hạ tầng số và thúc đẩy đổi mới sáng tạo để tiếp tục nâng cao năng suất lao động.

Thứ ba, cơ chế tài chính, thị trường tài chính cho phòng công nghiệp đổi mới sáng tạo vẫn chưa phát triển, chưa có cơ chế tài chính linh hoạt, chưa đủ đa dạng cho doanh nghiệp đổi mới sáng tạo tiếp cận nguồn vốn. Thời gian tới, chúng ta cần nghiên cứu một số cơ chế như: quỹ đầu tư mạo hiểm nhà nước, tín dụng ưu đãi cho R&D, và miễn giảm thuế cho hoạt động chuyển giao công nghệ và sản phẩm đầu ra công nghệ cao.

Cuối cùng, chúng ta còn thiếu cơ chế huy động vốn trung - dài hạn cho đổi mới sáng tạo. Do vậy cần tiến tới nghiên cứu, thiết kế gói chính sách tài chính đổi mới sáng tạo gắn với định hướng phát triển kinh tế xanh, kinh tế số và kinh tế tri thức.

Có thể nói, chúng ta đang trải qua một thời kỳ cải cách mạnh mẽ trên nhiều phương diện. Đặc biệt, quá trình cải cách về thể chế chúng ta đang làm hiện nay đã mang lại rất nhiều tín hiệu tích cực cho thị trường, môi trường đầu tư.

Với sự chỉ đạo sát sao của Đảng, sự quyết tâm mạnh mẽ của Chính phủ cùng sự đồng lòng của doanh nghiệp, người dân, chúng ta sẽ sớm hoàn thiện quá trình cải cách thể chế, hoàn thiện các khuôn khổ pháp lý phù hợp trong giai đoạn tới.

Tôi tin rằng Việt Nam có khả năng chuyển đổi thành công mô hình tăng trưởng, vượt qua bẫy thu nhập trung bình và vươn lên nhóm các quốc gia phát triển, hoàn thành được các mục tiêu phát triển kinh tế xã hội cho đến năm 2030 như đã để ra tại Nghị quyết Đại hội Đảng thứ XIII.

Xin cảm ơn Thứ trưởng!

Việt Vũ