Liên minh châu Âu và chiến lược cạnh tranh ảnh hưởng với Nga ở Trung Á
(CLO) Trong bối cảnh cạnh tranh địa chính trị ngày càng gay gắt, Liên minh châu Âu (EU) đang đẩy mạnh hiện diện tại Trung Á thông qua các thỏa thuận hợp tác và sáng kiến phát triển khu vực.
Những bước tiến này không chỉ nhằm mở rộng ảnh hưởng kinh tế và chiến lược, mà còn trực tiếp cạnh tranh vai trò truyền thống của Nga, đối tác lâu đời và có ảnh hưởng sâu rộng tại khu vực. Câu hỏi đặt ra là: liệu EU có thể thay đổi cán cân quyền lực tại Trung Á, hay Moscow vẫn sẽ duy trì vị thế chi phối của mình?
EU đẩy mạnh quan hệ hợp tác với Trung Á
EU đang đẩy mạnh các nỗ lực nhằm củng cố quan hệ với các quốc gia Trung Á trong bối cảnh cạnh tranh địa chính trị gia tăng và nhu cầu đa dạng hóa nguồn tài nguyên, chuỗi cung ứng toàn cầu ngày càng cấp thiết. Một minh chứng cụ thể cho xu hướng này là Thỏa thuận Đối tác và Hợp tác Tăng cường (EPCA) giữa EU và Kyrgyzstan dự kiến được đưa ra phê chuẩn tại phiên họp toàn thể Nghị viện châu Âu vào tháng 9 tới.
Theo Nghị sĩ châu Âu Tomas Zdechovsky, Ủy ban Đối ngoại của Nghị viện đã thông qua nghị quyết khuyến nghị phê chuẩn thỏa thuận, với điều kiện Kyrgyzstan tiếp tục tuân thủ các nguyên tắc dân chủ và pháp quyền. Nghị sĩ Petar Volgin cũng xác nhận khả năng cao EPCA sẽ được thông qua trong kỳ họp sắp tới.
Thỏa thuận này không chỉ mở rộng quy mô thương mại giữa hai bên, mà còn tăng cường hợp tác trong các lĩnh vực then chốt, như chính sách đối ngoại, an ninh khu vực, phòng ngừa xung đột, an ninh mạng và quản lý khủng hoảng. Ngoại trưởng Kyrgyzstan, ông Jeenbek Kulubayev, từng nhấn mạnh rằng đối thoại toàn diện với EU là ưu tiên hàng đầu trong chính sách đối ngoại của nước này. Từ năm 2016, Kyrgyzstan đã được hưởng quyền tiếp cận ưu đãi vào thị trường EU và hiện là đối tác thương mại lớn thứ ba của khối tại khu vực Trung Á.
Giới quan sát nhận định, EU không chỉ tập trung vào Kyrgyzstan mà còn mở rộng tầm ảnh hưởng tới toàn khu vực. Kazakhstan đã ký một thỏa thuận EPCA từ năm 2015, trong khi các cuộc đàm phán với Tajikistan đã bước sang vòng thứ ba vào năm 2024. Theo Nghị sĩ Zdechovsky, EU cũng có kế hoạch xây dựng các thỏa thuận tương tự với Uzbekistan và Turkmenistan, mặc dù các tiến trình hiện vẫn đang trong giai đoạn sơ khởi.
Động lực chiến lược của EU tại Trung Á càng trở nên rõ rệt trong bối cảnh trật tự địa chính trị đang tái định hình. Tháng 4/2025, Hội nghị thượng đỉnh C5+EU đầu tiên đã được tổ chức tại Samarkand, quy tụ năm nước Trung Á cùng EU. Tuyên bố chung tại hội nghị nhấn mạnh vai trò của khu vực trong 3 lĩnh vực cốt lõi: tài nguyên thiên nhiên, nguyên liệu thô và hành lang giao thông.
Theo chuyên gia Darya Saprynskaya, thuộc Viện Nghiên cứu Phương Đông, Viện Hàn lâm khoa học Nga, EU đặc biệt quan tâm đến việc khai thác nguồn nguyên liệu và phát triển cơ sở hạ tầng hậu cần tại Trung Á, không chỉ để phục vụ nhu cầu nội khối mà còn nhằm giảm phụ thuộc vào các chuỗi cung ứng truyền thống đang chịu nhiều bất ổn.
Ngoài ra, EU đã tranh thủ khoảng trống tài chính sau khi Mỹ thu hẹp hoạt động của USAID dưới thời Chính quyền Donald Trump. Các quỹ hỗ trợ của EU đang dần thay thế vai trò của Mỹ trong khu vực, tạo ra một không gian hợp tác mới giữa Brussels và các quốc gia Trung Á.
Hợp tác EU-Trung Á: Thách thức mới đối với ảnh hưởng truyền thống của Nga?
EU tăng cường hợp tác với các nước khu vực Trung Á thông qua các thỏa thuận thương mại, đầu tư hạ tầng và hợp tác chính trị, với mục tiêu gia tăng ảnh hưởng tại một khu vực vốn được xem là “sân sau” truyền thống của Nga. Động thái này đặt ra câu hỏi về mức độ ảnh hưởng đối với vị thế lâu nay của Moscow tại khu vực.
Theo chuyên gia Darya Saprynskaya, EU ngày càng thể hiện rõ mục tiêu giảm thiểu vai trò của các chủ thể bên ngoài tại Trung Á. Một trong những công cụ được EU triển khai là sáng kiến Cổng kết nối Toàn cầu (Global Gateway), khởi động từ năm 2021, được coi là phản ứng trực tiếp trước các sáng kiến của Trung Quốc (như Vành đai, Con đường/BRI) và gián tiếp là một biện pháp đối trọng trước ảnh hưởng sâu rộng của Nga.
Ngay chính cựu đại diện cấp cao của EU về chính sách đối ngoại, Josep Borrell, cũng từng thừa nhận rằng Cổng kết nối Toàn cầu không chỉ là một dự án phát triển hạ tầng, mà còn là một phần trong chiến lược cạnh tranh ảnh hưởng với cả Moscow và Bắc Kinh tại những khu vực như Trung Á, châu Á và châu Phi.
Trong bối cảnh xung đột Nga-Ukraine và các biện pháp trừng phạt phương Tây gia tăng, EU đã gia tăng áp lực lên các định chế tài chính tại Trung Á, thúc đẩy các quốc gia này hạn chế hợp tác tài chính với Nga, đặc biệt trong việc né tránh trừng phạt thông qua các kênh ngân hàng và thanh toán phụ trợ.
Tuy vậy, nhiều ý kiến cho rằng, các chiến lược của EU đối với Trung Á vẫn phải đối mặt với thực tế là Nga giữ vị thế gần như không thể thay thế tại đây, xét về địa lý, lịch sử và kinh tế. Kim ngạch thương mại giữa Nga và các nước Trung Á đạt khoảng 44 tỷ USD vào năm 2023, với hơn 30% thị phần thương mại toàn khu vực thuộc về Moscow. Giao dịch bằng đồng nội tệ ngày càng phổ biến, đặc biệt trong quan hệ với Kazakhstan, Kyrgyzstan và Tajikistan, nơi kim ngạch thương mại chiếm tới 80-90% bằng đồng Rúp hoặc nội tệ.
Nga được xem là “đầu tàu” trong khuôn khổ Liên minh Kinh tế Á-Âu (EAEU), một nền tảng hợp tác kinh tế khu vực hiệu quả mà các nước Trung Á, đặc biệt là Kazakhstan và Kyrgyzstan, coi là không thể thiếu. Trong 10 tháng đầu năm 2024, thương mại nội khối EAEU tăng gần 10%, đạt 78,6 tỷ USD.
Đầu tư trực tiếp của Nga tại khu vực rất lớn: hơn 24.000 doanh nghiệp Nga đang hoạt động tại Trung Á với tổng vốn đầu tư vượt 38 tỷ USD (theo Izvestia). Một số dự án đáng chú ý là các công viên công nghệ ở Uzbekistan (Chirchik, Jizzakh) và kế hoạch tương tự tại Tajikistan. Bên cạnh đó, Nga còn sở hữu lợi thế địa lý rõ rệt trong việc phát triển các hành lang giao thông khu vực, ví dụ như tuyến đường sắt Bắc-Nam hoặc dự án kết nối Kyrgyzstan-Uzbekistan-Turkmenistan-Nga tới các cảng Astrakhan và Makhachkala.
Mặc dù EU có nhiều bước tiến trong lĩnh vực tài chính, kỹ thuật số và tiêu chuẩn hóa, đặc biệt là thông qua các dự án như EPCA và sáng kiến C5+EU, nhưng Nga vẫn đang chiếm ưu thế rõ rệt về hiện diện kinh tế thực tế, quy mô đầu tư, hợp tác liên chính phủ, và kết nối địa lý.
Vì vậy, như chuyên gia Saprynskaya kết luận, còn quá sớm để khẳng định rằng các chiến lược hợp tác của EU có thể làm thay đổi cán cân ảnh hưởng Nga-Trung Á trong tương lai gần. Tuy nhiên, một điều rõ ràng là cuộc cạnh tranh ảnh hưởng tại khu vực này đang trở nên ngày càng quyết liệt, với Trung Á là trung tâm của một cuộc cạnh tranh địa chính trị đa phương giữa Nga, phương Tây và Trung Quốc.