Tấm khiên trong phòng chống buôn lậu: Sự hợp tác chặt chẽ từ chính phủ các nước

Không chỉ ảnh hưởng đến ngân sách, thị trường này còn làm suy yếu hệ thống y tế và tiếp tay cho các tội phạm nghiêm trọng như rửa tiền, buôn người, buôn lậu vũ khí. Vì vậy, các chuyên gia cho rằng chỉ nội lực là chưa đủ mà cần hợp tác liên quốc gia để tăng cường hiệu quả trong phòng chống buôn lậu.

Buôn lậu thuốc lá: Gánh nặng chung của các quốc gia trong khu vực

Từ năm 2020 đến 2024, tỉ lệ buôn lậu thuốc lá trên toàn cầu tăng 14,8%. Chỉ tính riêng châu Á, cụ thể là Ấn Độ, có đến gần 1/4 hút thuốc lá lậu trong số 120 triệu người hút thuốc hiện nay. Theo Cơ quan Thuế Hàng hóa và Dịch vụ (GST), chỉ riêng quý I/2025 thất thu ngân sách ước tính 1,04 tỷ Rupee. Tổng cục Tình báo Doanh thu (DRI) cho biết lượng thuốc lá buôn lậu bị thu giữ từ 2023-2024 tăng hơn 107% về số lượng và trên 110% về giá trị so với 2019-2020.

Một quốc gia khác đóng vai trò trung tâm trong mạng lưới buôn lậu thuốc lá không chỉ ở khu vực mà còn trên phạm vi toàn cầu là Campuchia, thông qua cả đường bộ lẫn đường biển. Hiện có khoảng 18,5% thị trường thuốc lá ở Campuchia được xác định là bất hợp pháp và dự kiến con số này sẽ lên tới 50 triệu USD trong giai đoạn 2020-2024. Hoạt động này mang về khoảng 13,4 triệu USD mỗi năm.

Tại Thái Lan, thuốc lá lậu chiếm tới 28,1% tổng thị trường, khiến nguồn thu thuế ở nước này thất thu hơn 30 tỷ baht (tương đương 925 triệu USD) mỗi năm.

Tại Philippines, có khoảng 1/5 tổng lượng thuốc lá tiêu thụ là nguồn hàng lậu. Viện Nghiên cứu Stratbase ADR ước tính, buôn lậu thuốc lá khiến quốc gia này thất thu thuế từ 20-80 tỷ peso mỗi năm (tương đương 350 triệu - 1,4 tỷ USD).

Tại Úc, bang Victoria đã thu giữ thuốc lá lậu trị giá đến 7,2 triệu USD, nghi vấn liên quan đến hoạt động rửa tiền và dùng lợi nhuận buôn lậu để tài trợ các hành vi phạm tội nghiêm trọng như trộm cắp, đột nhập và cướp bóc. Cảnh sát ước tính từ tháng 5/2021 đến nay, nhóm này đã rửa hơn 83 triệu USD. Theo Thanh tra Graham Banks, số tiền từ buôn lậu thuốc lá là “ngang bằng, thậm chí lớn hơn” so với buôn lậu ma túy, đủ để tài trợ cho hàng loạt tội phạm khác, từ mua vũ khí, thuê người đốt phá cho đến ám sát trong thế giới ngầm.

Bên cạnh thuốc lá điếu truyền thống, thuốc lá điện tử (TLĐT) đang trở thành mặt hàng sinh lời khủng tại Úc – nhưng phần lớn lại nằm ngoài tầm kiểm soát của chính phủ. Theo thống kê, 90% người dùng TLĐT tại Úc tiêu thụ hàng chợ đen, khiến thị trường hợp pháp gần như bị vô hiệu hóa.

Trong năm 2024, Lực lượng Biên phòng Úc (ABF) đã phát hiện hơn 6 triệu sản phẩm TLĐT lậu tại biên giới – tương đương 120 vụ mỗi ngày.

Lượng thuốc lá điếu nhập lậu tăng mạnh, với 2,6 tỷ điếu bị thu giữ năm 2022-2023, gấp 4 lần so với 2019-2020. Doanh thu từ 16,3 tỷ AUD (2019–2020) giảm còn 12,6 tỷ AUD (2022–2023) và chỉ 7,4 tỷ AUD năm 2025 – mức thấp nhất hơn một thập kỷ.

Nguyên nhân chính là thuế quá cao, mỗi bao thuốc tại Úc giá khoảng 40 AUD, trong đó 28 AUD là thuế. Chính sách này kỳ vọng giảm hút thuốc, nhưng thực tế lại thúc đẩy hàng lậu, khiến chính phủ thất thu và thị trường hợp pháp bị bóp nghẹt.

Cần thống nhất pháp lý để phối hợp liên khu vực phòng chống buôn lậu

Bên cạnh thiệt hại kinh tế, thuốc lá lậu còn gia tăng nguy cơ bệnh tật liên quan đến hút thuốc. So với sản phẩm hợp pháp, thuốc lá không rõ nguồn gốc có thể chứa hàm lượng hắc ín (tar) và cacbon monoxit cao hơn tới 160%.

Đối với TLĐT, điển hình tại Mỹ trong giai đoạn 2019-2020, đã có 2.807 ca nhập viện hoặc tử vong do tổn thương phổi liên quan đến hút TLĐT mua ở thị trường chợ đen. Thông tin này đã được kết luận bởi Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh tại Mỹ (CDC). Theo đó, các tinh dầu TLĐT thu thập được từ nguồn hàng bất hợp pháp đều có thêm các chất THC và vitamin E acetate.

Trước tình trạng kiểm soát thuốc lá lậu ngày càng nhiều thách thức, phụ thuộc vào nguồn lực, sức mạnh nội tại của từng quốc gia, hiện các chính phủ đang có kế hoạch xây dựng hàng rào bảo vệ bằng cách liên minh trong khu vực. Tại hội thảo “Chống buôn bán bất hợp pháp ở Đông Nam Á” tại Philippines gần đây, ông Jericho Nograles - Chủ tịch Viện Thuốc lá Philippines - cho biết, các quốc gia cần đối thoại chính sách minh bạch về thực trạng buôn lậu nhằm triển khai giải pháp hiệu quả nhất.

Tuy nhiên, trên thực tế việc hợp tác giữa các quốc gia cũng gặp nhiều rào cản trong đó có quy định khác biệt giữa các sản phẩm thuốc lá ở các quốc gia. Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) nhận định, những khoảng trống pháp lý giữa các nước không chỉ làm gia tăng chi phí thương mại mà còn làm gián đoạn công tác quản lý, khiến các nỗ lực phối hợp chống buôn lậu trở nên kém hiệu quả.

Trên thực tế, khi một quốc gia cấm tuyệt đối sản phẩm mà nước láng giềng vẫn cho phép lưu hành, thị trường chợ đen sẽ dễ bùng phát và thậm chí bị đẩy vào vùng tối, gây khó khăn trong việc truy xuất nguồn gốc. Tình hình càng trở nên phức tạp nếu thiếu sự phối hợp trên trường quốc tế. Ngược lại, những quốc gia có cùng khung pháp lý có thể thiết lập quy định chung và chia sẻ dữ liệu, từ đó nâng cao hiệu quả kiểm soát thị trường.

Vì vậy, nhiều chuyên gia khuyến nghị các nước thúc đẩy Hợp tác Quy định Quốc tế (IRC) thông qua đối thoại chính sách, thiết lập quy định hài hòa và cơ chế hợp tác đa phương để bảo vệ sức khỏe cộng đồng và minh bạch trong quản lý sản phẩm xuyên biên giới.

Hà Anh