Bát Tràng – Sức sống mới của một di sản

Dấu ấn ngàn năm bên sông Hồng

Một buổi sáng mùa thu, sương sớm còn vương trên mặt sông Hồng, làng gốm Bát Tràng khẽ bừng tỉnh. Trong làn khói lam mờ ảo, tiếng bánh xe quay gốm lăn đều, tiếng lò nung reo lửa, tất cả hòa thành bản giao hưởng của đất, của lửa và của con người. Giai điệu ấy đã vang lên suốt bao thế kỷ, nuôi dưỡng hồn cốt của làng nghề bên dòng sông.

Ngược dòng thời gian, nghề gốm Bát Tràng có từ bao giờ, có phải được hình thành từ năm 1010 (thế kỷ XI). Hiện nay chưa có tài liệu chính thống nào khẳng định, tuy nhiên, năm 1010 được xem như mốc tượng trưng bởi năm này những nghệ nhân của 5 dòng họ làm nghề gốm nổi tiếng gồm; Trần, Vương, Nguyễn, Lê, Phạm ở làng Bồ Bát (huyện Yên Mô, phủ Trường Yên, nay là xã Đồng Thái, Ninh Bình) theo vua Lý Công Uẩn dời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long lập nghiệp. Trên đường đi, đoàn dừng chân bên bờ sông Hồng thuộc phường Bạch Thổ (huyện Gia Lâm, phủ Thuận An, nay là xã Bát Tràng, Hà Nội), nhận thấy nơi đây có loại đất trắng, dẻo, mịn, đất Cao Lanh rất thích hợp cho nghề gốm, đoàn nghệ nhân quyết định mở lò gốm tại đây. Từ đó, những lò gốm đầu tiên được dựng lên, mở ra hành trình hơn một thiên niên kỷ của làng nghề Bát Tràng.

Tuy nhiên, theo “Đại Việt sử ký toàn thư” và “Dư địa chí” của Nguyễn Trãi (thế kỷ XIV) có nhắc đến Bát Tràng nổi tiếng nghề gốm sứ. Cũng theo tư liệu cổ ghi chép lại thì nghề gốm Bát Tràng chỉ thực sự phát triển mạnh và định hình rõ là từ thế kỷ XIV(khoảng năm 1350 thời Trần) khi đó Bát Tràng đã có lò nung lớn nhiều sản phẩm được sử dụng trong triều đình và xuất khẩu, vì vậy theo các nhà sử học thì nghề gốm sứ Bát Tràng được hơn 700 năm tính từ thế kỷ XIV

Trải qua bao biến thiên lịch sử, Bát Tràng vẫn giữ được nét mộc mạc, hồn cốt của một làng nghề truyền thống. Mỗi sản phẩm gốm không chỉ là vật dụng trong đời sống mà còn là kết tinh của bàn tay, khối óc và tâm hồn người thợ Việt. Từng đồ án men lam, men ngọc, men rạn; từng họa tiết rồng, phượng, hoa sen... đều mang trong mình hơi thở của quá khứ và tinh thần sáng tạo của hiện tại.

Bát Tràng chuyển mình trong thời hội nhập

Bát Tràng được biết đến chủ yếu như một làng nghề cổ lưu giữ tinh hoa gốm sứ truyền thống, thì nay hình ảnh ấy đang dần thay đổi, người mua kẻ bán tấp nập, từng đoàn du khách quốc tế nườm nượp mua sắm tham quan. Những con ngõ nhỏ lát gạch đỏ đã trở thành điểm đến du lịch trải nghiệm. Nhiều xưởng gốm mở cửa đón du khách khắp nơi thăm quan trải nghiệm, mọi người có thể tự tay nhào nặn, tạo hình, tô men với mọi phong cách để có một sản phẩm mang về làm kỷ niệm.

Giữa sân một xưởng gốm nhỏ, bạn trẻ Anh Thư, Thu Hằng là sinh viên năm thứ nhất đang trải nghiệm thực tế với nụ cười rạng rỡ khi đôi tay còn lấm lem đất sét chia sẻ; “Ban đầu chúng mình vụng về lắm, chẳng biết làm sao để khối đất đứng vững. Nhưng nhờ được các bác nghệ nhân chỉ dẫn, mình thấy thật vui khi sản phẩm dần thành hình dưới tay. Đây là một trải nghiệm quý giá mà không cuốn sách nào có được.”

Không chỉ giữ gìn nghề cổ, người dân Bát Tràng hôm nay còn đang làm mới di sản của mình bằng cách kết hợp truyền thống với công nghệ hiện đại. Xây dựng Bảo tàng sinh thái làng cổ, đặt dấu ấn trong sáng kiến cộng đồng, minh chứng sống động cho sự kết hợp giữa bảo tồn di sản và phát triển kinh tế.

Nhiều tác phẩm gốm hiện đại, độc đáo mang đậm dấu ấn nghệ thuật của những nghệ nhân trẻ Bát Tràng đã gây được tiếng vang lớn tại các triển lãm trong và ngoài nước, có những sản phẩm được giới chuyên môn định giá rất cao, bởi những sản phẩm ấy không chỉ đạt kỹ thuật tinh xảo mà còn đậm nét văn hóa Việt trong từng nét vẽ.

Chiều buông, nắng vàng Thu nhẹ rót qua những mái ngói phủ rêu, soi lên làn khói mỏng bảng lảng bay ra từ lò nung. Tiếng cười nói rộn rã của du khách hòa trong nhịp xe gốm quay đều, tạo nên bản hòa ca đặc trưng của làng nghề bên sông Hồng.

Bát Tràng hôm nay vừa cổ kính, vừa tươi mới, nơi ký ức xưa hòa cùng hơi thở hiện đại. Không chỉ là một di sản, Bát Tràng còn là minh chứng cho sức sống bền bỉ của văn hóa Việt, nơi truyền thống được tiếp nối bằng sáng tạo, và “hồn đất, hồn người” vẫn bền bỉ chảy qua từng mảnh gốm, như dòng sông Hồng chưa bao giờ ngừng chảy.

Lê Vy