ThS. Hoàng Đạo Bảo Cầm: 'Quy hoạch du lịch gắn với di sản cần tích hợp bảo tồn ngay từ đầu'

Thách thức giữa bảo tồn và phát triển

Theo ThS. Hoàng Đạo Bảo Cầm, di sản là tài sản vô giá của mỗi quốc gia, kết tinh những giá trị vật chất và tinh thần được lưu truyền qua nhiều thế hệ. Từ di sản văn hóa hữu hình như công trình kiến trúc, di tích, hiện vật, đến di sản phi vật thể như ngôn ngữ, lễ hội, tri thức dân gian, hay di sản thiên nhiên gồm cảnh quan, hệ sinh thái – tất cả đều góp phần hình thành bản sắc và bản lĩnh văn hóa của dân tộc.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, di sản không chỉ là ký ức của quá khứ mà còn là nguồn lực phát triển cho hiện tại và tương lai. Du lịch di sản vì thế trở thành xu hướng phát triển mạnh mẽ, thu hút hàng triệu lượt khách mỗi năm trên thế giới. Tại Việt Nam, các điểm đến như Hội An, Huế, Tràng An, Mỹ Sơn, Vịnh Hạ Long… luôn nằm trong nhóm đầu về lượng khách, chứng minh vai trò trụ cột của du lịch di sản trong cơ cấu ngành du lịch quốc gia.

Năm 2024, Hội An đón gần 5 triệu lượt khách có mua vé tham quan phố cổ – con số cho thấy sức hấp dẫn đặc biệt của “di sản sống”, nơi cộng đồng cư dân chính là yếu tố làm nên sức hút. Du lịch đã trở thành điểm tựa phát triển cho nhiều đô thị di sản như Huế, Hội An hay Hạ Long. Tuy nhiên, bên cạnh thành công là những thách thức lớn về bảo tồn, quy hoạch và thể chế.

Một trong những nguy cơ hàng đầu là quá trình đô thị hóa và hiện đại hóa thiếu kiểm soát, khiến nhiều nơi đánh mất không gian văn hóa và bản sắc cộng đồng. Tình trạng quá tải du lịch tại các điểm di sản như Hội An, Hạ Long, Cát Bà... đang gây áp lực lớn lên cảnh quan, môi trường và giá trị trải nghiệm.

Ngoài ra, công tác bảo tồn đòi hỏi nguồn lực tài chính, kỹ thuật và nhân lực vượt quá năng lực hiện có của nhiều địa phương. Ở các nước đang phát triển như Việt Nam, bài toán cân bằng giữa phát triển kinh tế và bảo tồn di sản luôn là thách thức nan giải.

Một vấn đề khác là cơ chế quản lý và phối hợp giữa các bên liên quan. Du lịch di sản là lĩnh vực đòi hỏi sự tham gia của nhiều chủ thể – từ chính quyền, doanh nghiệp, cộng đồng địa phương đến tổ chức xã hội. Tuy nhiên, việc chia sẻ lợi ích kinh tế, phân bổ nguồn lực và cơ chế điều phối còn thiếu minh bạch, khiến cho mục tiêu “phát triển bao trùm” chưa đạt được.

"Không thể bỏ qua tác động của biến đổi khí hậu, thiên tai, cùng nguy cơ mai một các giá trị phi vật thể – những yếu tố dễ bị tổn thương nhất trong quá trình đô thị hóa và phát triển du lịch nhanh chóng", ThS Hoàng Đạo Bảo Cầm nhấn mạnh.

Cần cách tiếp cận tích hợp và bền vững

Theo ThS. Hoàng Đạo Bảo Cầm, để khai thác hiệu quả giá trị di sản phục vụ phát triển bền vững, cần một cách tiếp cận tích hợp – trong đó các yếu tố bảo tồn, phát triển kinh tế, đô thị và du lịch được lồng ghép ngay từ khâu quy hoạch.

Trong hệ thống quy hoạch quốc gia, nội dung bảo tồn và du lịch phải được xem xét song hành ở tất cả các cấp từ quy hoạch tổng thể quốc gia, vùng, địa phương đến quy hoạch chuyên ngành du lịch và bảo tồn. Việc này không chỉ giúp xác định rõ tiềm năng, năng lực khai thác của từng khu di sản mà còn bảo đảm sự phân kỳ phát triển hợp lý, duy trì sức hấp dẫn lâu dài của sản phẩm du lịch.

Ở cấp độ cụ thể, quy hoạch du lịch gắn với di sản là quá trình tổ chức không gian, hạ tầng, sản phẩm và dịch vụ trong phạm vi hoặc liên quan đến khu vực di sản. Quy hoạch cần bắt đầu từ đánh giá thực trạng, mức độ tổn thương và sức hấp dẫn thực tế của di sản từ góc nhìn thị trường du lịch. Nguyên tắc “bảo vệ được tới đâu, phát triển tới đó” phải là kim chỉ nam cho quy hoạch du lịch gắn với di sản. Các hạ tầng và biện pháp bảo vệ môi trường cần được tính toán, đầu tư trước khi mở rộng các hoạt động du lịch.

Một hướng đi được nhiều quốc gia áp dụng là phát triển hạ tầng xanh và giải pháp dựa vào tự nhiên (Nature-based Solutions). Các công trình hạ tầng xanh giúp giảm tác động môi trường, đồng thời nâng cao nhận thức của khách du lịch và người dân về bảo tồn tự nhiên – xã hội. “Tài nguyên là hữu hạn, nhưng khả năng sáng tạo là vô hạn”, bà Cầm nhấn mạnh.

Không có sự phát triển du lịch bền vững nào tại các khu di sản nếu thiếu sự tham gia tích cực và thực chất của cộng đồng địa phương. Người dân sống trong và quanh di sản là chủ nhân trực tiếp, nắm giữ tri thức bản địa và có quyền được hưởng lợi từ di sản.

Vì vậy, quy hoạch du lịch cần bắt đầu với sự tham gia của cộng đồng – từ giai đoạn lập kế hoạch đến triển khai. Khi cộng đồng chưa đủ năng lực, cần hỗ trợ, đào tạo kỹ năng và “trao quyền” để họ có thể chủ động tham gia vào hoạt động bảo tồn và kinh tế du lịch.

Hoàn thiện thể chế là chìa khóa của phát triển bền vững

Theo ThS Hoàng Đạo Bảo Cầm, phát triển thể chế trong quản lý du lịch gắn với bảo tồn di sản là yếu tố then chốt. Một thể chế minh bạch, hiệu quả, có sự tham gia của nhiều bên liên quan sẽ giúp cân bằng giữa khai thác và bảo tồn, giữa lợi ích kinh tế và giá trị văn hóa - xã hội.

Thể chế cần bao gồm khung pháp lý đồng bộ, hệ thống tiêu chuẩn, quy chuẩn, hướng dẫn kỹ thuật và cơ chế quản lý tích hợp giữa các cơ quan, doanh nghiệp, cộng đồng. Bên cạnh đó, ứng dụng công nghệ thông tin như GIS, cơ sở dữ liệu số và big data – sẽ hỗ trợ giám sát, quản lý di sản và dòng khách du lịch hiệu quả hơn.

Đặc biệt, để đạt được sự bền vững lâu dài, phải có cơ chế tài chính minh bạch và công bằng. Nguồn thu từ du lịch cần được phân bổ hợp lý giữa các bên, trong đó ưu tiên cho hoạt động bảo tồn và phát triển cộng đồng.

Quy hoạch du lịch gắn với di sản là bài toán phức hợp, đòi hỏi sự phối hợp giữa bảo tồn, phát triển và thể chế. Nếu làm tốt, du lịch di sản không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn lan tỏa giá trị văn hóa, lịch sử, củng cố bản sắc dân tộc. Ngược lại, nếu quy hoạch thiếu tầm nhìn, lợi ích ngắn hạn có thể dẫn đến tổn thất lâu dài, khó phục hồi.

Hiện tại, Việt Nam đang đứng trước cơ hội lớn để phát triển du lịch di sản theo hướng bền vững. Sự quyết tâm của Nhà nước, sự đồng thuận của cộng đồng và sự sáng tạo của các nhà quản lý, doanh nghiệp sẽ là chìa khóa giúp chúng ta vừa gìn giữ di sản, vừa phát triển du lịch hài hòa hướng tới tương lai cân bằng giữa quá khứ và hiện tại.

Trung Nguyễn