Cách ngày nay từ 18.000 - 3.500 năm, là văn hóa Soi Nhụ, văn hóa Cái Bèo và văn hóa Hạ Long. Thương cảng Vân Đồn ra đời cùng với trang Vân Đồn vào năm 1149 (thời vua Lý Anh Tông). Khi ấy, thuyền buôn của 3 nước Trảo Oa, Lộ Lạc và Xiêm La đã xin cư trú buôn bán và lập trang ở đây để buôn bán. Đây là thương cảng đầu tiên của người Việt ở thời kỳ độc lập tự chủ.

Đông Triều được xem là khởi nguồn của vương triều nhà Trần. Vùng đất Quảng Ninh đã chứng kiến chiến thắng lịch sử của tướng Trần Khánh Dư trước giặc Nguyên Mông tại Vân Đồn và trên dòng sông Bạch Đằng. Đặc biệt, Yên Tử được xem là đất tổ của Phật giáo Việt Nam, nơi vua Trần Nhân Tông tu hành và sáng lập Thiền phái Trúc Lâm, tông phái thuần Việt với tư tưởng nhập thế, gắn đạo với đời. Suốt thời kỳ phong kiến tiếp theo, dù thăng hay trầm, Quảng Ninh với các tên gọi khác nhau, vẫn luôn được các triều đại coi trọng.

Quá trình lịch sử ấy còn để lại trên vùng đất này tới hôm nay hơn 630 di tích lịch sử - văn hóa và danh lam thắng cảnh. Các di tích này đã được kiểm kê, phân loại và xếp hạng, trong đó có 6 khu di tích quốc gia đặc biệt (gồm cả Di sản thế giới Vịnh Hạ Long) và khoảng 150 di tích cấp quốc gia, cấp tỉnh.

Những năm qua, tỉnh và các địa phương đã quan tâm, bền bỉ huy động nguồn lực, đặc biệt là nguồn lực xã hội hóa với trị giá hàng nghìn tỷ đồng để đầu tư tu bổ, tôn tạo lại. Việc làm này không chỉ có ý nghĩa tri ân các di sản do tiền nhân để lại, giúp các công trình bền vững hơn trước mưa nắng thời gian, mà còn khiến các di tích này trở thành điểm đến có sức hấp dẫn, thu hút trung bình 6 triệu lượt khách du lịch hằng năm, tiêu biểu như Yên Tử, Cửa Ông, Cái Bầu, Ba Vàng...

Các di sản lớn của tỉnh như Vịnh Hạ Long, Yên Tử, Bạch Đằng đều đã và đang được định hướng để trở thành những di sản thế giới liên vùng. Trong đó, Di sản thế giới Vịnh Hạ Long được định hướng mở rộng sang khu vực quần đảo Cát Bà (Hải Phòng), vốn là khu vực biển đảo có mối quan hệ mật thiết với Vịnh Hạ Long về giá trị cảnh quan thiên nhiên, môi trường, văn hóa; di sản Yên Tử mở rộng theo không gian văn hóa trong lịch sử bao gồm 4 khu di tích lớn ở Quảng Ninh (Yên Tử, nhà Trần tại Đông Triều), Hải Dương (khu di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc và chùa Thanh Mai), Bắc Giang (khu di tích Tây Yên Tử).

Nhiều di tích tiếp tục được định hướng nâng tầm giá trị, lập hồ sơ đề nghị công nhận di tích quốc gia đặc biệt giai đoạn tới, như khu di tích Thương cảng cổ Vân Đồn, đình Trà Cổ. Đồng thời, nghiên cứu bảo tồn và phát huy giá trị các di sản này gắn với phát triển du lịch và giao lưu văn hóa quốc tế. Nối tiếp những bước đi giai đoạn trước, Quảng Ninh còn định hướng trong việc ưu tiên phát triển và hình thành các khu du lịch quốc gia gắn với các di sản lớn, như Vịnh Hạ Long, Vân Đồn (gắn với di sản Thương cảng cổ Vân Đồn), Yên Tử (gắn với khu di tích - danh thắng Yên Tử).

Quảng Ninh còn có hơn trăm di sản văn hóa phi vật thể các loại, trong đó có 7 di sản đã được đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Di sản Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam (trong đó có Then nghi lễ người Tày Bình Liêu) được ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Nhiều hơn cả trong đó là các lễ hội.

Quảng Ninh hiện có 119 lễ hội, trong đó có 76 lễ hội đã được kiểm kê đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể. Các lễ hội văn hóa, lịch sử truyền thống được các địa phương huy động các nguồn lực tổ chức hiệu quả, trong đó có nhiều lễ hội mới được xây dựng thành sản phẩm văn hóa thường niên, như Carnaval, hoa Anh đào - Mai vàng Yên Tử, hoa sở, trà hoa vàng... vừa bảo tồn được di sản văn hóa, vừa tạo thành sản phẩm văn hóa riêng có.

Nhiều lễ hội đã được phục dựng thành công, bài bản, đúng bản sắc truyền thống của dân tộc, như lễ hội văn hóa, thể thao dân tộc Dao, Tày, Sán Chỉ, Sán Dìu. Từ việc duy trì, phục dựng các lễ hội truyền thống, nhiều giá trị văn hóa đã mai một được bảo tồn, sống lại trong đời sống hôm nay, như các trò chơi dân gian, các loại hình văn hóa, văn nghệ truyền thống, các trang phục truyền thống được đồng bào gìn giữ, trân trọng và sử dụng thường xuyên hơn. Có sức sống mạnh mẽ và sôi động nhất có lẽ phải kể tới các lễ hội ở khu vực miền Đông của tỉnh.

Lễ hội ở đây không chỉ ở một xã, một vài xã hay một huyện, mà có sức lan tỏa rộng khắp, trở thành ngày hội chung của đồng bào các dân tộc. Với những giá trị văn hóa độc đáo, một số thôn, làng, bản ở khu vực miền Đông đã, đang được xây dựng để trở thành “bảo tàng sống” nhằm bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống đặc sắc, gắn với phát triển du lịch.

Định hướng phát triển văn hóa gắn với du lịch của tỉnh là một hướng đi đúng, hiệu quả, để các giá trị văn hóa lan tỏa sức sống mạnh mẽ trong đời sống hôm nay; nguồn thu từ du lịch được đầu tư trở lại cho bảo tồn các giá trị văn hóa. Đây là cơ sở để văn hóa tự nuôi sống mình, từng bước giải bài toán khó nhiều năm qua về nguồn kinh phí ngân sách đầu tư cho văn hóa, thổi luồng gió mới vào hoạt động bảo tồn, phát huy giá trị các di sản văn hóa tại Quảng Ninh.