Tôi nhớ rõ, 13 năm trước, những ngày đó, trong hầu hết các cuộc tiếp xúc, gặp gỡ, trò chuyện với người Mỹ, từ chính khách, doanh nhân trí thức, nhà báo cho đến những người dân bình thường, chúng tôi đều được nghe họ nhắc đến cụm từ “chuyến thăm lịch sử” khi đề cập đến chuyến thăm Hoa Kỳ chính thức đầu tiên của Thủ tướng Phan Văn Khải. Thật khó tin, chỉ trong khoảng một tuần đó, đã có hơn 1.000 bài báo của báo chí quốc tế, trong đó hầu hết là báo chí Mỹ viết về chuyến thăm của Thủ tướng nước ta.
Cuộc hội đàm giữa Thủ tướng Phan Văn Khải và Tổng thống G.Bush tại Nhà Trắng sáng 21/6/2005 là tâm điểm thu hút sự quan tâm đặc biệt của dư luận. Từ sáng sớm, nhóm 13 phóng viên chúng tôi (được chọn từ 25 nhà báo Việt Nam có mặt trong chuyến thăm này) được đưa đến trước cổng Nhà Trắng. Sau khi qua cuộc kiểm tra an ninh tỉ mỉ và chặt chẽ hiếm thấy ở bất cứ quốc gia nào khác, chúng tôi bước vào khuôn viên Nhà Trắng theo con đường rải nhựa thường dành cho ô tô của các nguyên thủ quốc gia mỗi khi tới Nhà Trắng hội đàm với Tổng thống Mỹ.
Ngót 100 phóng viên đứng chật kín hành lang, có hầu hết tất cả phóng viên các hãng thông tấn, các tờ báo lớn nhất của Mỹ. Cuộc hội đàm giữa Thủ tướng Phan Văn Khải và Tổng thống G.Bush đã kéo dài hơn dự định tới hơn nửa giờ. Tất cả chúng tôi đều nóng lòng chờ đợi. Khoảng 10 giờ, chúng tôi được dẫn vào phòng Bầu dục. Căn phòng không quá rộng như tôi tưởng tượng.
Thủ tướng Phan Văn Khải và Tổng thống G.Bush ngồi cạnh nhau trước bệ lò sưởi. Phải vất vả lắm, tôi mới lách qua được “bức tường” các phóng viên Mỹ cao to án ngữ phía trước, cố gắng tiếp cận hai vị nguyên thủ ở khoảng cách gần nhất có thể. Tổng thống G.Bush phát biểu trước. Sau khi chào mừng và cảm ơn Thủ tướng Phan Văn Khải thăm chính thức Hoa Kỳ, Tổng thống G.Bush tỏ ý vui mừng về sự phát triển của mối quan hệ Việt - Mỹ trong những năm qua, về sự tăng trưởng của nền kinh tế Việt Nam.
Tổng thống Mỹ cảm ơn Việt Nam đã hợp tác tích cực và có hiệu quả với Mỹ để tìm kiếm lính Mỹ mất tích trong chiến tranh. Tổng thống G.Bush khẳng định sẽ thăm chính thức Việt Nam trong năm 2006 theo lời mời của Thủ tướng Phan Văn Khải vào dịp Việt Nam đăng cai Hội nghị cấp cao APEC. Tổng thống Mỹ nhấn mạnh: “Tôi trông đợi ngày đó!”.
Nguyên Thủ tướng Phan Văn Khải và Tổng thống Mỹ G. Bush trong chuyến thăm lịch sử tới Mỹ năm 2005.
Thủ tướng Phan Văn Khải đánh giá cao sự ủng hộ mạnh mẽ của Tổng thống G.Bush việc Việt Nam gia nhập Tổ chức thương mại thế giới (WTO), cũng như việc Tổng thống Mỹ khẳng định ủng hộ Việt Nam tổ chức thành công Hội nghị cấp cao APEC và sẽ thăm chính thức Việt Nam. Thủ tướng nhấn mạnh, với một số vấn đề còn có quan điểm khác nhau, hai bên sẽ đối thoại để từng bước thu hẹp sự khác biệt. Trong lúc Thủ tướng Phan Văn Khải phát biểu với giới báo chí, Tổng thống G.Bush gật đầu tỏ ý tán đồng.
Cuộc hội đàm giữa Thủ tướng Phan Văn Khải và Tổng thống Mỹ G.Bush đã kết thúc thành công bằng việc hai bên ra tuyên bố chung. Tất cả chúng tôi có mặt tại thời điểm đó đều rất phấn khởi, vì có thể nói đây là bản Tuyên bố chung đầu tiên giữa Hợp chủng quốc Hoa Kỳ và nước Việt Nam thống nhất trong lịch sử mối bang giao giữa hai nước.
Nét nổi bật nhất là bản Tuyên bố chung đã xác lập những cam kết có tính nền tảng để xây dựng và phát triển quan hệ Việt - Mỹ. Đây là thông điệp chung cùng hướng về tương lai. Tổng thống và Thủ tướng khẳng định chủ trương đưa quan hệ đối tác xây dựng, hữu nghị, hợp tác nhiều mặt trên cơ sở bình đẳng, cùng tôn trọng lẫn nhau và hai bên cùng có lợi. Trong bối cảnh hiện nay, việc Tổng thống G.Bush “một lần nữa tuyên bố sự ủng hộ của Chính phủ Hoa Kỳ về an ninh và toàn vẹn lãnh thổ của Việt Nam” là một điều có ý nghĩa rất tích cực. Khi được hỏi về cảm tưởng sau cuộc họp báo, một phóng viên nước ngoài nói: “Thật hoàn hảo!”.
Tiễn Thủ tướng Phan Văn Khải ra xe, Tổng thống Mỹ đứng vẫy tay cho đến khi cả đoàn xe đi khuất mới quay vào. Các nhân viên Mỹ cho chúng tôi biết, đó là cử chỉ ngoại giao hiếm gặp của Tổng thống Mỹ.
Trước khi tới Washington, Thủ tướng Phan Văn Khải và đoàn đại biểu nước ta đã có chuyến thăm mở đầu ấn tượng tại TP cảng Seatle và nhất là tại Công ty Microsoft. Đoàn xe của đoàn đại biểu nước ta được hộ tống của hơn 30 xe mô tô cảnh sát dẫn đường, đi qua các đường phố của thành phố Seatle, qua các khu rừng xanh ngắt tiến vào thế giới sáng tạo kỳ diệu của B.Gates.
Trước mắt chúng tôi là một không gian êm đềm, những lô nhà 2-3 tầng bố trí xen kẽ giữa thảm cây xanh. Không có vẻ gì đây là thế giới của công nghệ cao, của những bộ óc máy tính. Chủ tịch và là kiến trúc sư chính của Microsoft là B.Gates. Mọi thành viên trong đoàn tháp tùng Thủ tướng đều háo hức muốn gặp B.Gates, con người của sáng tạo, một tỉ phú hàng đầu thế giới. Tôi không khỏi ngỡ ngàng trước sự bình dị, vẻ gần gũi, thân thiện của B.Gates.
Mái tóc cắt ngắn, gương mặt hao gầy, B.Gates phát biểu bộc lộ niềm vinh hạnh được đón Thủ tướng Phan Văn Khải đến thăm Microsoft. B.Gates nói: “Việt Nam vừa long trọng kỷ niệm 30 năm ngày giải phóng miền Nam thống nhất đất nước. Năm 1975, cũng là năm Microsoft ra đời. 30 năm trôi qua, Việt Nam đang đi lên, còn Microsoft đang phát triển. Microsoft đã và đang thành công tại Việt Nam và sẽ góp phần giúp Việt Nam hiện đại hoá công nghệ thông tin”.
Trong không khí hồ hởi và phấn chấn, Thủ tướng Phan Văn Khải nói: “Microsoft là tập đoàn đầu tiên mà chúng tôi chọn đến thăm trong chuyến đi này. Chúng tôi chọn Microsoft giúp Việt Nam công nghệ thông tin, công nghệ phần mềm. Việt Nam đạt được đỉnh cao là có công lao của ông B.Gates và Microsoft. Cuộc gặp này có ý nghĩa lịch sử trong việc phát triển công nghệ thông tin, phần mềm của Việt Nam. Tôi muốn nói rằng, đây có thể là thời điểm tốt nhất để ông đi thăm Việt Nam, cũng như đây là thời điểm tốt nhất để chúng tôi đi thăm Mỹ”. Nghe Thủ tướng Phan Văn Khải nói vậy, cả hội trường vỗ tay vang dội...
Hiện nay, Vietnam Airlines đang sở hữu những chiếc Boeing 787 hiện đại bậc nhất. Đó là những chiếc máy bay nằm trong hợp đồng mua máy bay Boeing 787 giữa Việt Nam Airlines và Công ty được ký kết trong chuyến thăm Mỹ của Thủ tướng Phan Văn Khải 13 năm trước đây. Hôm đó, các nữ tiếp viên hàng không Việt Nam duyên dáng trong trang phục áo dài có mặt trong hội trường càng làm cho hình ảnh Việt Nam thêm sống động. Khi Thủ tướng Phan Văn Khải bước vào, cả hội trường đứng dậy vỗ tay hồi lâu.
Thứ trưởng Thương mại Mỹ Tim Howce cho rằng việc ký các hợp đồng này là dấu ấn sâu đậm trong quan hệ Việt - Mỹ. Tim Howce là người đã dẫn đầu phái đoàn Bộ Thương mại này tới Việt Nam mở đầu quan hệ thương mại vào năm 1996, là người đã khai trương văn phòng đầu tiên tại Hà Nội, ông nói: “Tôi cảm thấy một sự mãn nguyện cá nhân: Tôi đã được ngài Phan Văn Khải, lúc đó là Phó Thủ tướng tiếp. Bây giờ cá nhân tôi có vinh dự được đón ngài tới Bộ Thương mại để chào mừng thành công của chúng ta”.
Bộ trưởng Thương mại Mỹ Carlos M. Gutierrez cho rằng “Chứng kiến lễ ký kết hôm nay, tôi tin nhiều điều tốt đẹp sẽ tới”. Phó Thủ tướng Vũ Khoan nói: “Tôi có vinh dự là người ký Hiệp định thương mại; là người chứng kiến mua những máy bay Boeing đầu tiên. Lần này, Đoàn của Thủ tướng đã sang thăm Mỹ bằng máy bay Boeing 777, và tới đây sẽ sang Mỹ bằng 787.”
Đứng trên đại lộ Pennsylvania, từ cách xa 2km, đã thấy Toà nhà Quốc hội Mỹ trên đồi Capital, cùng với Nhà Trắng, một trong hai tháp quyền lực của nước Mỹ. Để phản ánh các cuộc tiếp xúc của Thủ tướng Phan Văn Khải với các nhà lãnh đạo và các nhóm nghị sĩ trong Quốc hội Mỹ, nhóm phóng viên báo chí Việt Nam đã phải có mặt trước hơn một giờ làm công tác kiểm tra an ninh. Di chuyển từng chặng trong toà nhà Quốc hội Mỹ, chúng tôi lúc nào cũng được sự hướng dẫn chặt chẽ của cảnh sát và sĩ quan an ninh. Cuộc gặp gỡ của Thủ tướng Phan Văn Khải với nhóm nghị sĩ vì quan hệ Mỹ - Việt diễn ra cởi mở, gần gũi, chân tình.
Sau khi hội đàm với lãnh đạo Thượng viện, lãnh đạo Hạ viện, gặp một số thượng nghị sĩ hàng đầu và Ủy ban đối ngoại Thượng viện, Thủ tướng Phan Văn Khải đã đến dự buổi gặp mặt chào mừng do Thượng nghị sĩ John McCain và Thượng nghị sĩ John Kerry đồng tổ chức. Đây là hai Thượng nghị sĩ có uy tín và có vai trò quan trọng trong Quốc hội Mỹ hiện nay. John McCain từng là phi công bị bắt làm tù binh năm 1967 tại hồ Trúc Bạch.
Ông đã trở lại thăm Việt Nam nhiều lần trên cương vị Thượng nghị sĩ, và là một trong những người tích cực nhất ủng hộ việc bình thường hoá và phát triển quan hệ với Việt Nam, có vai trò quan trọng trong việc gạt Đạo luật nhân quyền ra khỏi thảo luận tại Thượng viện năm 2001 và 2004. Ông từng được tạp chí Thời đại bình chọn là một trong 25 người có ảnh hưởng nhất nước Mỹ. Mái tóc bạc trắng, John McCain lại có dáng vẻ trẻ trung, hồ hởi khi được gặp Thủ tướng Phan Văn Khải.
Bỏ qua xã giao thông thường, John McCain làm nhiệm vụ “xếp chỗ” cho John Kerry và nhà ngoại giao Amitage rồi nói vui với mọi người: “Chúng tôi ngồi đây chắc là dễ chịu hơn các vị ở dưới kia”. Ông Amitage cũng vui nhộn không kém: “Cả ba chúng tôi đều từng là lính hải quân. Hôm nay không cho ai vào đây. Chúng tôi đều đã tham chiến ở Việt Nam...”. Khi Amitage nói điều đó thì John McCain đế ngay: “Nhưng đã thua”. Thủ tướng Phan Văn Khải và tất cả mọi người cùng cười vui.
Cuộc chiêu đãi của tập đoàn IDG tại khách sạn Charles (Boston) tối 24/6 có một chi tiết thú vị: Thượng nghị sĩ nổi tiếng Mac Gavern, lên phát biểu chào mừng Thủ tướng Phan Văn Khải, đã nói rằng: “Năm 1972, tôi ra tranh cử Tổng thống nhưng chỉ thắng được một số bang, trong đó có bang Massachusettes. Đó là phiếu của những cử tri thông minh nhất.
Vì sao vậy? Vì lúc đó, nếu trúng cử, tôi sẽ ra lệnh rút quân khỏi Việt Nam để chấm dứt cuộc chiến tranh này”. Vợ chồng Thượng nghị sĩ Mac Gavern đều có thiện cảm với Việt Nam. Đến dự tiệc cùng chồng, bà Mac Gavern mặc chiếc áo dài Việt Nam. Bà cho biết gần đây đã cử một đoàn nữ doanh nhân sang tìm hiểu thị trường Việt Nam để quyết định đầu tư.
Hào hứng và thú vị nhất trong chương trình hoạt động của Thủ tướng Phan Văn Khải ở New York là chuyến thăm thị trường chứng khoán New York (NYSE). Đây là thị trường chứng khoán sôi động nhất thế giới, tác động mạnh mẽ đến nhịp thở của thị trường tài chính - tiền tệ quốc tế. Từ sáng sớm, chúng tôi phóng viên Việt Nam đã có mặt ở khu Mahattan. Mặt tiền của Toà nhà NYSE, nổi bật quốc kỳ Việt Nam. Lòng chúng tôi trào lên niềm xúc động.
Hình ảnh Việt Nam, biểu tượng Việt Nam đã xuất hiện nơi đây, tại trung tâm của thủ đô tài chính quốc tế. Hiện nay, có hàng nghìn công ty lớn trên thế giới đặt chỗ bán cổ phiếu tại NYSE. Nhóm phóng viên Việt Nam và nhiều nhà báo quốc tế, được bố trí đứng tại hành lang trên cao để theo dõi.
9 giờ 25 phút, Thủ tướng Phan Văn Khải cùng các nhà lãnh đạo NYSE bước ra bệ rung chuông. Lúc đó, chúng tôi cảm thấy cả thế giới của NYSE trở nên vô cùng tấp nập. Các sàn giao dịch hệt những cỗ máy bí ẩn. Một đồng nghiệp thốt lên “Một tổ ong khổng lồ!”. Đúng 9 giờ 30 phút, một hồi chuông dài vang động toàn bộ không gian NYSE. Người rung chuông hôm nay là một vị khách đặc biệt: Thủ tướng Việt Nam! Các bạn quốc tế cho biết mỗi năm chỉ có một số ít nguyên thủ quốc gia có vinh dự này. Ở châu Á, trước Thủ tướng Phan Văn Khải, Thủ tướng Trung Quốc Chu Dung Cơ - người điều hành một nền kinh tế lớn đang trỗi dậy - cũng đã được mời đến NYSE rung chuông.
Hồi chuông hôm đó tại NYSE là tín hiệu rõ ràng của sự hội nhập quốc tế sâu rộng của nền kinh tế nước ta mà Thủ tướng Phan Văn Khải là người trực tiếp điều hành. Chị Catherine, phóng viên hãng truyền hình CNN làm việc tại NYSE cho biết: CNN vừa truyền hình trực tiếp lễ khai mạc phiên giao dịch và cả thế giới đã nhìn thấy hình ảnh Thủ tướng Việt Nam rung chuông tại NYSE. Đó là một giờ phút đáng nhớ.
Khác với New York đồ sộ, Boston được thành lập năm 1630, có một vẻ đẹp uyển chuyển, hài hoà, thơ mộng với những con đường uốn lượn rợp bóng cây, những bãi cỏ xanh ngắt, dòng sông êm đềm chảy qua thành phố, những ngôi nhà ốp gạch nung màu đỏ sậm in dấu thời gian. Đây là chặng dừng chân cuối cùng trong chuyến thăm Hoa Kỳ 7 ngày của Thủ tướng Phan Văn Khải và đoàn đại biểu nước ta. Boston là nơi tập trung 68 trường đại học và cao đẳng, trong đó có Trường đại học Havard lâu đời nhất nước này (thành lập năm 1636).
Đặc biệt quan tâm về giáo dục, nhất là vấn đề cải cách giáo dục, Thủ tướng đã dành trọn một ngày để thăm Trường đại học Havard, Viện công nghệ Massachusettes (MIT),
Trường quản lý Nhà nước Kennedy. Quốc kỳ Việt Nam tung bay trong khuôn viên đại học Havard rực rỡ nắng sớm, mát dịu bóng cây xanh và những thảm cỏ êm như nhung.
Chủ tịch trường Havard, ông L.H.Sammer giới thiệu với Thủ tướng Phan Văn Khải những nét chính và kinh nghiệm đào tạo của trường. Vấn đề mà Thủ tướng quan tâm nóng bỏng là làm sao nhanh chóng xây dựng được một trường đại học đạt tiêu chuẩn quốc tế tại Việt Nam. Chiều 24/6, Thủ tướng đã dành hơn 2 giờ dự cuộc gặp gỡ bàn tròn về vấn đề này tại Trường quản lý Nhà nước Kennedy.
Giáo sư Henri Rossovsky, nhà tư tưởng hàng đầu về giáo dục đại học và giáo sư Brather, Phó Chủ tịch trường Havard đã đọc tham luận nêu lên vinh dự được phát biểu ý kiến với Thủ tướng Phan Văn Khải về những vấn đề thời sự trong cải cách giáo dục đại học mà Việt Nam có thể tham khảo. Các giáo sư đều khẳng định Việt Nam đang có cơ hội lớn lao để tiến nhanh vào nền kinh tế tri thức…
Trong nhịp độ dồn dập, khẩn trương của các hoạt động trong chuyến đi lịch sử đó, dù rất bận rộn, nhưng Thủ tướng Phan Văn Khải vẫn luôn quan tâm đến các nhà báo bằng những cử chỉ ân cần, những cuộc đối thoại vui vẻ với giọng nói thân tình và ấm áp.
Đó là điều làm cho tôi và các đồng nghiệp rất cảm động. Những ngày này, cùng với nhân dân cả nước đau buồn và tiếc thương tiễn đưa nguyên Thủ tướng Phan Văn Khải về với thế giới người hiền, tôi ghi lại những dòng này như một nén tâm hương để tưởng nhớ một nhà lãnh đạo xuất sắc, một người con yêu quý của dân tộc Việt Nam.
Nhà báo Hồ Quang Lợi