Những quan điểm, góc nhìn thẳng thắn, trực diện về trách nhiệm xã hội của nhà báo liên quan đến các hoạt động báo chí trong nước thời điểm hiện tại của nhà báo PHẠM TRUNG TUYẾN, Phó Giám đốc kênh VOV Giao thông quốc gia, Đài Tiếng nói Việt Nam; nhà báo, chuyên gia truyền thông, marketing LÊ QUỐC VINH, Chủ tịch Hội đồng quản trị Tập đoàn truyền thông Lê và nhà báo TRẦN LAN ANH, Phó Tổng Biên tập Báo Nhà báo và Công luận là chủ đề chính của Bàn tròn nhân dịp kỷ niệm 94 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam (21-6-1925 - 21-6-2019).

- Trước hết, xin các nhà báo chia sẻ quan điểm của mình về trách nhiệm xã hội của nhà báo trong bối cảnh vẫn có những ý kiến khác nhau đặt trách nhiệm xã hội của nhà báo trong mối tương quan với các vấn đề như “vùng cấm”, “dân chủ” hay “minh bạch thông tin”?

Nhà báo Phạm Trung Tuyến: Thật ra, những khái niệm vừa đề cập ở trên là những điều hết sức bình thường trong cuộc sống. Tuy nhiên cách chúng ta nhìn những khái niệm đó như thế nào sẽ quyết định cách hành xử của chúng ta. Mọi vấn đề trong cuộc sống đều có giới hạn của nó. “Vùng cấm” đối với tôi chính là những giới hạn. Thí dụ, những giới hạn của luật pháp chẳng hạn. Chúng ta tự do khi tuân thủ luật pháp. Luật pháp cho phép ta bày tỏ các vấn đề trong cuộc sống, nhưng không xâm phạm, làm tổn thương đến những đối tượng khác trong xã hội, thì đó là giới hạn. Vượt qua các giới hạn đó có nghĩa là chúng ta đã bước vào “vùng cấm”.

Trách nhiệm của nhà báo thì sao? Tôi cho rằng nhà báo cần có trách nhiệm giải thích các vấn đề xã hội. Ngày nay người dân tiếp cận thông tin ở nhiều nguồn khác nhau. Trong đó có rất nhiều nguồn tin giả, được tạo ra một cách có dụng ý, như để chia rẽ, để tạo ra sự hiểu lầm, hoặc đôi khi chỉ vì những lợi ích riêng. Lúc này, trách nhiệm của nhà báo là bằng kỹ năng, khả năng tiếp cận thông tin của mình, cung cấp những thông tin chính xác, minh bạch và khách quan để công chúng có được cái nhìn chuẩn xác hơn.

Muốn phụng sự xã hội bằng việc viết lách, chúng ta cần phải minh định những khái niệm đó, bằng cái tâm và cái tầm, mang đến cho công chúng những thông tin chân thực, có ý nghĩa đối với cuộc sống.

Nhà báo Lê Quốc Vinh: Trách nhiệm xã hội của nhà báo chính là phản ánh các vấn đề xã hội, kinh tế, chính trị theo cái cách làm cho xã hội tốt đẹp lên. Việc lựa chọn giữa cái thực tiễn diễn ra và cái nên phản ánh, phản biện, nêu ý kiến kiến nghị chính là thể hiện bản lĩnh của nhà báo và thể hiện tinh thần trách nhiệm xã hội của anh ta.

Thí dụ, trước một hiện tượng xã hội như giang hồ Khá Bảnh, Dương Minh Tuyền, hay phạm nhân Đoàn Thị Hương được về nước, nhà báo cần lựa chọn giữa việc đăng tin thế nào là vừa phải, đủ để nêu vấn đề và như thế nào là gợi tò mò, câu khách vào các câu chuyện làm lệch lạc đạo đức giới trẻ. Bên cạnh đó, nếu phát hiện các vấn đề, sự việc, hiện tượng cản trở sự tiến bộ chung của xã hội thì nhà báo lại phải là người tiên phong phản ánh, định hướng cho công chúng tham gia, thí dụ như các vụ án tham nhũng, những quy định, chính sách lỗi thời cần thay đổi.

Nhà báo Trần Lan Anh: Chưa bao giờ câu chuyện trách nhiệm xã hội của nhà báo được nhắc tới nhiều như hiện nay. Trách nhiệm xã hội của nhà báo không khác nhiều với những lĩnh vực nghề nghiệp khác: tính trung thực, tính nhân văn, vì lợi ích chung của cộng đồng, dân tộc... Thế nhưng, sự xa rời các phẩm chất đạo đức, xa rời trách nhiệm với cộng đồng của một bộ phận các nhà báo trong sự biến đổi của đời sống xã hội đang trở thành một trong những vấn đề thời sự được quan tâm, trong khi tài sản quý giá nhất của tờ báo và nhiều nhà báo chính là lòng tin của người dân.

Trách nhiệm của báo chí suy cho cùng là trách nhiệm với từng thân phận con người trong xã hội, những nhà báo đi về phía nhân dân sẽ được nhân dân tin yêu. Báo chí đứng bên con người để cho con người sống tích cực hơn, xã hội tốt đẹp hơn. Trách nhiệm của nhà báo khi phản ánh hiện thực phải giúp con người tin và hướng về phía ánh sáng. Không thể đòi hỏi xã hội coi trọng nếu nhà báo không phụng sự đất nước, phục vụ xã hội và nhân dân mình.

Tất nhiên, đối với mỗi cá nhân các nhà báo cũng còn rất nhiều nỗi niềm. Những nhà báo chân chính làm báo không nhằm dựa dẫm “kiếm ăn” bất chính và vị trí của nhà báo trong xã hội do chính họ tạo ra.

- Trách nhiệm xã hội của nhà báo cần được xem xét như thế nào trong mối quan hệ: lợi ích của từng tờ báo, của cơ quan chủ quản; lợi ích chung của cộng đồng, của quốc gia dân tộc và sự tuân thủ pháp luật hiện hành?

Nhà báo Phạm Trung Tuyến: Nhà báo cũng là một con người xã hội, tức là cũng được hưởng lợi, hoặc chịu tác động bởi các vấn đề của xã hội như mọi người. Do đó, lợi ích của nhà báo cũng nằm trong lợi ích chung của tòa soạn, của cộng đồng, quốc gia, dân tộc. Các quy định của từng tờ báo, cơ quan chủ quản cũng không thể đi ngược lại luật pháp của quốc gia, dân tộc và cộng đồng.

Do vậy, một nhà báo có trách nhiệm không thể đi ngược lại với các quan điểm pháp luật hiện hành, không thể dùng ngòi bút của mình để viết ra những điều gây tổn thương cho cộng đồng, tổn hại cho quốc gia, dân tộc và tổn thất cho tòa soạn của mình. Một nhà báo làm việc, phụng sự xã hội bằng tinh thần trách nhiệm, bằng cái tâm sáng thì không gặp phải vấn đề xung đột với cộng đồng và xã hội.

Nhà báo Trần Lan Anh: Tôi cho rằng, nhà báo khi đã ý thức được trách nhiệm xã hội của mình, tự khắc sẽ hài hòa được ba mối quan hệ kể trên. Có trách nhiệm, nhà báo sẽ khiến “tin của nhà báo thì khác tin trên mạng xã hội”, không phải bằng việc làm khác đi sự thật, né tránh sự thật, mà là một sự thật đã được kiểm chứng và có lợi cho xã hội, cho đất nước.

Nhà báo không phải chỉ là người dùng công cụ để đưa tin, mà nhà báo là người biết xử lý thông tin, thẩm định thông tin, truyền tới công chúng những thông tin có trách nhiệm. Tin của báo chí khác tin trên mạng xã hội ở chỗ phải có trách nhiệm của tòa soạn báo, của nhà báo trong mỗi dòng tin. Có trách nhiệm xã hội, nhà báo sẽ biết điểm dừng giữa ranh giới mong manh của việc đưa tin thế nào có lợi cho cộng đồng, quốc gia, dân tộc với việc đưa tin mà mục đích duy nhất là để câu “view”.

- Nhà báo cần thể hiện trách nhiệm ấy cụ thể trong các tác phẩm báo chí và các hoạt động ngoài báo chí (như hoạt động xã hội/hoạt động trên mạng xã hội) như thế nào?

Nhà báo Phạm Trung Tuyến: Tôi nghĩ rằng, khi chúng ta làm việc trong một cơ quan báo chí thì phải phát ngôn, viết những tác phẩm phù hợp với tiêu chí tòa soạn. Thứ hai, phải phù hợp với các quy định của pháp luật. Mạng xã hội có thể là trang cá nhân, người viết có thể bày tỏ quan điểm cá nhân. Tuy nhiên cá nhân không hoàn toàn độc lập trong cuộc sống mà có ràng buộc với cơ quan/ tổ chức mà chúng ta đang phục vụ. Vì thế quan điểm cá nhân có tính chất cá nhân hóa, nhưng không hoàn toàn độc lập với quan điểm với tổ chức ta đang phục vụ. Tức là chúng ta phải đồng quan điểm với tôn chỉ mục đích với tòa soạn, với những tác phẩm báo chí mà chúng ta đã dày công viết ra.

Nhà báo Trần Lan Anh: Làm bất cứ nghề nghiệp gì thì điều quan trọng đầu tiên mà người ta cần có, đó là đạo đức nghề nghiệp. Đối với người cầm bút, việc cân nhắc trước sau đối với bất kỳ một thông tin gì là cần thiết; nó thể hiện trách nhiệm với thông tin, là biểu hiện đạo đức của người làm báo nhằm tránh những tác động tiêu cực đến xã hội.

“Trách nhiệm xã hội và nghĩa vụ công dân của nhà báo”, đi hết những con chữ ấy không dễ. Kết hợp nhuần nhuyễn hai yếu tố “trách nhiệm xã hội” và “nghĩa vụ công dân” để thấy nhà báo là người tiên phong nhưng không phải là một mình một đường hay đứng trên người khác. Báo chí tạo ra cơ hội cho người dân đối thoại với cơ quan quản lý, nhưng nếu tự cho mình quyền lực đối lập với các tổ chức, cá nhân mà mình khai thác thông tin thì chỉ khiến cho mối quan hệ này nảy sinh một “hệ miễn dịch tiêu cực”, tức là định kiến: “Cứ nhà báo là vòi vĩnh, và cách giải quyết duy nhất chỉ là tiền”. Thói quen đó, sự dễ dãi và bao gồm cái ác tiềm ẩn khi cố khai thác những điều như vậy, đang tự mình trở thành những phiến đá lớn chồng chất ngày một đe dọa phủ lấp những giá trị của một nền truyền thông tử tế.

Nhà báo Lê Quốc Vinh: Trước hết, là người cầm bút thì phải đặt vấn đề đạo đức báo chí lên trên hết. Đạo đức không chỉ mang ý nghĩa hành xử đúng đắn theo lương tâm và quy ước xã hội, mà còn là nêu cao trách nhiệm đối với sự thật, vấn đề mà nhà báo viết. Bất cứ một vấn đề nào được nhà báo quan tâm, tổ chức thành tác phẩm báo chí thì đều cần được nhìn nhận từ nhiều góc độ, nhiều mặt, nhiều chiều, để bảo đảm tính thấu đáo, toàn vẹn, để hiểu được căn cơ toàn bộ vấn đề, từ đó nhà báo sẽ có quyết định đúng đắn xem sự thật đó, vấn đề đó có nên đưa ra hay không, và nếu đưa thì đưa như thế nào, để bạn đọc hiểu đúng, hiểu đủ, không thiên lệch.

Nhà báo cũng cần hiểu rõ rằng, trên mạng xã hội, công chúng vẫn nhìn nhận họ là nhà báo và đại diện cho cơ quan báo chí mà họ làm việc. Như thế, đừng nghĩ rằng chỉ cần có trách nhiệm với tác phẩm báo chí chính thống, mà mỗi dòng trạng thái, mỗi bình luận của họ trên mạng xã hội vẫn phải bảo đảm trách nhiệm xã hội như thế. Thật tiếc, trên thực tế, có một số nhà báo đang vội vã và định kiến, nhìn nhận vấn đề không thấu đáo, dẫn đến rất nhiều hệ lụy đáng tiếc cho doanh nghiệp, cá nhân. Tôi nghĩ, một tác phẩm báo chí, cho dù được viết dưới bất kỳ thủ pháp nào, cũng phải bảo đảm được tính độc lập, công bằng và khách quan.

- Trong bối cảnh không ít nhà báo tự đặt mình vào tình thế “phải chạy theo dư luận, chạy theo mạng xã hội”, phải làm thế nào để bảo đảm được trách nhiệm định hướng dư luận?

Nhà báoTrần Lan Anh: Sức mạnh của báo chí nằm ở khả năng tác động vào dư luận xã hội. Hiệu ứng đám đông chỉ trở thành sức mạnh chính nghĩa thật sự của báo chí khi nhà báo có tâm và đủ hiểu biết để phân biệt đúng - sai, tốt - xấu, dở - hay (căn cứ quy định pháp luật và các giá trị đạo đức, các chuẩn mực xã hội) trong chọn lựa đề tài, góc tiếp cận; trong thái độ khách quan và trách nhiệm xã hội khi phản ánh hiện thực, trong việc nhân danh lợi ích cộng đồng, lợi ích quốc gia, dân tộc để khơi nguồn thông tin và định hướng dư luận.

Trong thời báo chí hiện đại, tin nóng, tin nhanh, tin độc... không phủ nhận là sự đòi hỏi “sống, chết” của từng tòa soạn. Tuy nhiên, cách xử lý thông tin của mỗi tờ báo sẽ khẳng định đẳng cấp của mình. Cũng chính những người làm báo sẽ tự phân loại mình. Mang tới cho độc giả những gì họ cần là nguyên tắc nghề nghiệp mà mỗi người làm báo phải nằm lòng. Nhưng điều đó không đồng nghĩa với việc tác nghiệp bằng mọi giá, giẫm đạp lên những quy chuẩn đạo đức về tình người.

Nhà báo Phạm Trung Tuyến: Thực tế không ai bắt chúng ta chạy theo công chúng. Chúng ta có thể đáp ứng yêu cầu được thông tin chính đáng, chứ không phải đáp ứng mọi thị hiếu công chúng bằng mọi giá. Trên thực tế, chúng ta nói những điều công chúng muốn nghe, thì chúng ta được bảo đảm hơn về mặt kinh tế. Tuy nhiên, theo quan điểm của tôi, thay vì cung cấp thông tin thụ động, chúng ta vừa đáp ứng, vừa tạo ra công chúng.

Một tờ báo tốt là tờ báo tạo ra cộng đồng thụ hưởng thông tin đó, tạo ra thông điệp góp phần làm đẹp cuộc sống, chứ không phải là tờ báo chỉ cung cấp thông tin bạn đọc muốn.

Nhà báo Lê Quốc Vinh: Báo chí không nên chạy theo dư luận, chạy theo mạng xã hội. Báo chí phải vượt lên trên mạng xã hội, bằng chất lượng “báo chí” trong mỗi sản phẩm được đưa ra công luận. Cái chất báo chí ấy, như tôi nói ở trên, là tính độc lập, công bằng và khách quan, mà hầu hết các nội dung cá nhân trên mạng xã hội không có. Với sự phát triển của mạng xã hội hiện nay, công chúng không kỳ vọng báo chí phải nhanh, mà là phải đúng và đa chiều. Nếu chậm hơn mạng xã hội, nhưng đưa ra được nội dung đầy đủ, chính xác, khách quan và đa chiều, có tác dụng phản ánh chân thực nhất các vấn đề, hiện tượng, và định hướng dư luận bằng sự tin tưởng vào chất lượng sản phẩm báo chí, thì giá trị của báo chí vẫn cực kỳ mạnh mẽ.

Vì vậy, tôi luôn nói rằng, trước mọi vấn đề gây tranh cãi, báo chí hãy chậm một nhịp, cố gắng nghiên cứu, điều tra, tìm thêm các tài liệu, bằng chứng, thực tế khách quan khác nữa, để sản phẩm báo chí khi ra đời không phải là một sự hối tiếc.

- Có hiện tượng một số nhà báo trở thành những người dẫn dắt dư luận trên mạng xã hội theo những lợi ích riêng, quan điểm của ông/bà về vấn đề này?

Nhà báo Phạm Trung Tuyến: Ai cũng có quyền mưu cầu lợi ích nếu họ có khả năng và không vi phạm pháp luật. Tất nhiên, có trường hợp hành vi dẫn dắt dư luận vi phạm pháp luật như tung tin giả, tạo ra số liệu không chính xác, như vậy sẽ bị pháp luật xử lý. Bên cạnh đó, cho dù không vượt qua khung khổ của luật pháp, nhưng vi phạm đạo đức nghề nghiệp thì cũng đừng nên làm.

Làm sao để lợi ích của nhà báo gắn với lợi ích xã hội? Đây là một câu chuyện dài. Nhưng theo tôi, công việc truyền thông nội bộ trong các cơ quan báo chí ngày nay không được coi trọng đúng mức, nó cần phải được làm tốt hơn. Qua đó, giúp nhà báo hiểu được lợi ích của mình đang ở đâu, nếu làm việc này thì có phạm đến đồng nghiệp kia không? Hay làm việc này có ảnh hưởng đến tập thể không? Khi có sự nhìn nhận, đánh giá của cơ quan, đồng nghiệp thì hành vi của nhà báo sẽ dễ dàng được điều chỉnh, giúp mỗi người đều làm tốt chức phận và công việc của mình.

Nhà báo Lê Quốc Vinh: Điều này là có thực. Và tiếc thay, một số người cầm bút, có thể là nhà báo hoặc cựu nhà báo, dùng ảnh hưởng của mình trên mạng xã hội để phục vụ nhóm lợi ích hoặc lợi ích của cá nhân mình. Đối với các nhà báo đang hành nghề, hoạt động trong các cơ quan báo chí, cơ quan chủ quản và cơ quan quản lý báo chí cần phải có biện pháp mạnh mẽ, chấn chỉnh về đạo đức báo chí, thực hiện các quy định, quy chuẩn để điều chỉnh hành vi của họ, kể cả các biện pháp hành chính và tài chính mạnh mẽ. Đối với những người không còn bị quản lý bởi các cơ quan báo chí, thì cơ quan nhà nước, cơ quan thực thi pháp luật phải có biện pháp cứng rắn hơn, nếu có được các bằng chứng rõ ràng.

Ngoài ra, về lâu dài, phải có các giải pháp truyền thông chủ động, tích cực để giúp người dân tự phát hiện loại thông tin không khách quan, sai lệch, thậm chí bịa đặt để phục vụ lợi ích riêng của một số nhà báo như thế. Điều đó có nghĩa là mọi cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp đều phải quan tâm hàng đầu về truyền thông chủ động, minh bạch và tích cực, đăng tải thông tin đúng đắn, khách quan, trở thành các nguồn tin tham chiếu của công chúng. Thông tin giả, thông tin một chiều chỉ có thể bị đánh bại bởi thông tin đúng, thông tin đa chiều và khách quan.

Nhà báo Trần Lan Anh: Sự chuyên nghiệp trong thông tin và trách nhiệm là hai yếu tố tạo nên sự khác biệt của nhà báo trong quá trình tham gia thông tin trên truyền thông xã hội.

Báo chí - bao gồm cả tòa soạn và cá nhân các nhà báo - có trách nhiệm xã hội. Vì thế, các nhà báo hãy suy nghĩ trước khi đăng một status lên mạng xã hội. Bởi chúng ta không phải là những người sử dụng mạng xã hội thông thường, dù trong hoàn cảnh nào chúng ta vẫn đang gánh trên vai một trách nhiệm nào đó với xã hội. Sự khác biệt của những tờ báo chính thống với những mạng xã hội là nguyên tắc đạo đức nghề nghiệp, là trách nhiệm xã hội của người làm báo. Một khi người cầm bút bắt đầu xa rời những chuẩn mực của đạo đức nghề nghiệp ấy, họ đã tự đồng hóa công việc cao quý của mình với việc đưa tin vỉa hè.

Để hạn chế được điều này, ngoài những quy định, chế tài đã được ban hành, vẫn là câu chuyện lương tâm và trách nhiệm của mỗi nhà báo đối với xã hội và đối với nghề nghiệp của mình.

- Xin trân trọng cảm ơn các nhà báo!

Theo LƯU HƯƠNG, VĂN HỌC và KIM HOA (thực hiện)