Di sản của một thời kỳ đen tối

Họ của Fernando Santos da Silva - và khoảng 150 người thân của ông - là di sản từ một chương đen tối trong lịch sử Brazil.

Giống như hàng triệu người khác ở quốc gia đông dân nhất Mỹ Latinh, ông Fernando Santos da Silva thừa hưởng di sản này từ tổ tiên của mình, những người từng bị bắt làm nô lệ, có thể là do họ được đặt tên theo những kẻ bắt giữ họ.

Với nguồn gốc đau thương, Silva từ lâu đã trở thành nguồn gốc của sự xấu hổ ngay cả khi nó trở thành họ phổ biến nhất ở Brazil. Nhưng ngày nay, Silva được hiểu theo một cách hoàn toàn khác.

“Silva là biểu tượng của sự phản kháng,” anh Santos da Silva, 32 tuổi, một người bán đồ cổ đến từ Rio de Janeiro, cho biết. “Đó là sự kết nối, với cả hiện tại và với tổ tiên của tôi”.

Bất cứ khi nào bạn gặp một người Brazil, rất có khả năng Silva được giấu ở đâu đó trong một cái họ dài, du dương. Nếu không, chắc chắn họ có một người bạn hoặc người thân có cái tên đó. (Hầu hết người Brazil sử dụng họ của cả mẹ và cha.)

Silva được tìm thấy trong tên của tổng thống Brazil, Luiz Inácio Lula da Silva, và cầu thủ bóng đá nổi tiếng nhất đất nước hiện nay, Neymar da Silva Santos Júnior. Nó cũng được chia sẻ bởi khoảng 5 triệu người Brazil khác, từ các ngôi sao điện ảnh và người đoạt huy chương Olympic đến giáo viên, tài xế và người dọn dẹp.

Chính xác thì Silva lan rộng khắp Brazil như thế nào - cứ 40 người Brazil thì có một người có tên này - là chủ đề của một số cuộc tranh luận. Nhưng các nhà sử học đồng ý rằng phần lớn sự phổ biến của nó có liên quan đến những người chủ nô đã đặt tên cho nhiều người nô lệ, những người sau đó truyền lại cho các thế hệ tương lai.

Với nguồn gốc từ thời thuộc địa, cái tên này trong nhiều thập kỷ đồng nghĩa với đói nghèo và áp bức ở một quốc gia đa số là người da đen, nơi chế độ nô lệ chỉ mới được bãi bỏ vào năm 1888 và vẫn tồn tại tình trạng bất bình đẳng sâu sắc về chủng tộc và kinh tế.

Trong văn hóa đại chúng Brazil, trải nghiệm khó nhọc của những người mang họ Silva đã được thể hiện từ lâu và rộng rãi, chẳng hạn qua một bài hát funk nổi tiếng những năm 1990 về một người đàn ông thuộc tầng lớp lao động trở thành nạn nhân của bạo lực tàn phá các vùng ngoại ô nghèo nàn, chủ yếu là người da đen của Rio de Janeiro. "Đó chỉ là một Silva khác, không tỏa sáng", lời bài hát có câu.

Khi cả xã hội cùng thay đổi nhận thức 

Trong quá khứ, rất ít người Brazil tự hào về cái tên Silva. Nhiều nhân vật nổi tiếng, bao gồm Ayrton Senna da Silva, một tay đua Công thức 1 huyền thoại vào những năm 1980 và 1990, đã lặng lẽ bỏ họ Silva khỏi tên của mình.

Nhưng khi Brazil suy nghĩ lại về cách quá khứ tàn khốc đã góp phần hình thành nên bản sắc của đất nước, ngày càng nhiều nhân vật có ảnh hưởng truyền tải ý tưởng rằng không có gì đáng xấu hổ khi là người “nhà Silva”.

Thành công của những người nổi tiếng, chẳng hạn như VĐV võ thuật tổng hợp Anderson Silva hay ngôi sao bóng đá Neymar, cũng góp phần làm thay đổi quan niệm cũ về cái tên Silva.

“Hôm nay, chúng tôi ở khắp mọi nơi”, Rene Silva - nhà hoạt động từ một trong những khu ổ chuột lớn nhất Rio de Janeiro và là người dẫn chương trình truyền hình chuyên giới thiệu những câu chuyện thành công trong xã hội, nói với New York Times. “Nó cho thấy rằng chúng tôi là những chiến binh - và chúng tôi đang chiến thắng”.

Sự phổ biến của cái tên Silva có thể được thể hiện rõ ràng tại bất cứ không gian làm việc nào, chẳng hạn như một văn phòng công chứng bận rộn ở Rio de Janeiro. Phía sau quầy đón tiếp, Tiago Mendes Silva, một nhân viên văn phòng 39 tuổi được thừa hưởng cái tên từ cả cha và mẹ, đang đóng dấu và niêm phong các tài liệu.

“Luôn có một hoặc hai người họ Silva ở đây,” ông Mendes Silva, một trong 7 nhân viên của phòng công chứng, cho biết. Ở phía bên kia quầy, Juscelina Silva Morais, một nhân viên căng tin 59 tuổi, đang đưa ra một tài liệu mà bà cần hợp pháp hóa. "Cái tên này là một phần câu chuyện của chúng tôi", bà nói. "Nó mang đậm chất Brazil".

Ông Santos da Silva, người bán đồ cổ, cũng có mặt ở đó cùng với người bạn đời của mình, Tamiê Cordeiro, để nộp đơn xin giấy phép kết hôn. “Tôi vẫn chưa phải là người nhà Silva,” cô Cordeiro, 27 tuổi, nói đùa. “Nhưng tôi sẽ sớm thôi”.

Trên thực tế, dù bị xem như cái tên của những người có tổ tiên liên quan đến chế độ nô lệ nhưng Silva cũng có một vị trí đặc biệt trong giới tinh hoa Brazil. Ít nhất 4 chính trị gia và nghị sĩ Brazil có tên này, theo dữ liệu của The Public Agency, một kênh điều tra phi lợi nhuận gần đây đã lập bản đồ tổ tiên của những người quyền lực nhất Brazil.

"Bởi Silva là tên của nhân dân"

Một số nhà sử học truy tìm tên Silva đã trở lại thời kỳ La Mã, nơi có ghi chép về một vị tướng mang cái tên này. Những người khác liên kết nó với các gia đình quý tộc ở Bán đảo Iberia, nơi hiện là Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha, trong thời kỳ trị vì của Vương quốc León, được thành lập vào những năm 900.

Có nguồn gốc từ tiếng Latin “selva” hoặc vùng hoang dã, cái tên Silva trở nên phổ biến vào thế kỷ 11 và 12 trong số những người sống và làm việc gần các cánh rừng ở khu vực đó.

"Có nhiều nguồn gốc có thể suy đoán", Viviane Pompeu, một nhà phả hệ học điều hành một công ty giúp người Brazil truy tìm tổ tiên của họ, nói. "Nhưng chúng tôi nhận thấy rằng gốc rễ luôn đến từ một nơi trong rừng, trong rừng rậm".

Cái tên Silva du nhập vào Brazil cùng với quá trình thực dân hóa, với hồ sơ đầu tiên có niên đại từ một người định cư Bồ Đào Nha vào năm 1612. Các công chứng viên bắt đầu theo dõi tên tuổi khoảng một thế kỷ sau đó và kể từ thời điểm ấy đến nay, gần 32 triệu người Brazil đã được đăng ký dưới cái tên Silva.

Các học giả cho biết những nô lệ châu Phi đến Brazil bằng tàu biển đôi khi được các linh mục rửa tội và đặt tên là Costa (“bờ biển” trong tiếng Bồ Đào Nha) cho những người đến các thành phố ven biển và tên là Silva cho những người đến các đồn điền ở các vùng rừng rậm của đất nước.

Những chủ đất giàu có tên Silva cũng thường đặt họ cho những người mà họ bắt làm nô lệ, đôi khi chèn thêm giới từ “da” (“của” hay “thuộc về” trong tiếng Bồ Đào Nha) để coi họ là tài sản.

“Carlos da Silva chẳng hạn - ông ấy thuộc về một người nào đó trong gia đình Silva,” Rogério da Palma, giáo sư tại Đại học bang Mato Grosso do Sul và là tác giả của một cuốn sách về chủ nghĩa phân biệt chủng tộc ở Brazil sau khi bãi bỏ chế độ nô lệ, giải thích.

Ngay cả sau khi Brazil bãi bỏ chế độ nô lệ, số lượng người mang họ Silva vẫn tiếp tục tăng lên. Những nô lệ được giải phóng đăng ký giấy tờ lần đầu tiên đôi khi lấy tên của những chủ đất đã từng bắt họ làm nô lệ và tiếp tục thuê họ để đổi lấy chỗ ở và thức ăn.

“Đó là một cách để được thuộc về”, Tiến sĩ Palma nói. “Đó cũng là lòng trung thành dành cho gia đình sở hữu nô lệ đó”.

Hơn một thế kỷ sau, tiếng vang của quá khứ này lại xuất hiện trong chính cây phả hệ của Daniel Fermino da Silva. Là một người đam mê lịch sử, ông Fermino da Silva, 45 tuổi, đã dành hơn ba năm để tìm kiếm dấu vết của tổ tiên mình trong các kho lưu trữ và thư viện. Cuối cùng, ông đã khám phá ra một lịch sử gia đình "gắn liền với lịch sử Brazil".

Về phía mẹ, ông xuất thân từ những chủ đất giàu có ở São Paulo, những người đã từng sở hữu nhiều nô lệ. Về phía cha, các ghi chép từ những năm 1700 cho thấy tổ tiên Silva của ông đã bị bắt làm nô lệ cách đó khoảng 800 km, tại tiểu bang giàu khoáng sản Minas Gerais.

“Tôi coi gia đình và tổ tiên của mình là những anh hùng,” ông Fermino da Silva, một kỹ sư đến từ thành phố Londrina ở phía nam Brazil, nói khi nhắc đến gia đình bên nội mình.

Người ta vẫn chưa rõ làm thế nào mà tổng thống Brazil đương nhiệm, con trai của những người nông dân mù chữ ở vùng đông bắc nghèo đói của đất nước, lại thừa hưởng được cái tên phổ biến nhất của đất nước.

Trong thời kỳ cai trị thuộc địa, khu vực nơi Tổng thống Luiz Inacio Lula da Silva sinh ra đã chứng kiến ​​dòng người tị nạn Do Thái và những người di cư khác chạy trốn khỏi cuộc đàn áp tôn giáo ở Bồ Đào Nha. Để tìm kiếm danh tính mới - và sự ẩn danh - các nhà sử học cho biết nhiều người mới đến đã đổi tên của họ thành Silva.

Một số học giả tin rằng đó có thể là cách ông Lula (Tổng thống Luiz Inacio Lula da Silva thường được gọi một cách ngắn gọn tại Brazil là Lula) trở thành người nhà Silva. Nhưng các nhà phả hệ học đã phải vật lộn để truy tìm nguồn gốc của ông một cách chắc chắn.

“Đó là một bí ẩn lớn”, nhà sử học Fernando Morais, người viết tiểu sử chính thức của ông Lula, người đã cố gắng ghép nối lại lịch sử gia đình của vị tổng thống, cho biết.

Tổng thống Lula dường như không bận tâm. Là một cựu lãnh đạo công đoàn, ông Lula tự coi mình "chỉ là một Silva khác", theo nhà sử học Morais. "Bởi đó là tên của nhân dân".

Nguyễn Khánh