Ngày 21/7, Mỹ yêu cầu Trung Quốc đóng cửa Tổng lãnh sự quán tại Houston trong 72 giờ. Ngày 24/7, đến lượt Trung Quốc yêu cầu Mỹ đóng cửa Tổng lãnh sự quán tại Thành Đô như một hành động trả đũa tương xứng.

Năm ngoái, trong dịp kỷ niệm 40 năm bình thường hóa quan hệ với Trung Quốc, cựu Ngoại trưởng Mỹ Henry Kissinger nhớ lại: "Chúng tôi đối xử với nhau như những kẻ thù”.

"Chúng tôi không có cách bình thường nào để liên lạc với chính phủ Trung Quốc, ngoại trừ một đại sứ quán ở Warsaw (Ba Lan), trong đó cả hai bên có thể liên lạc với nhau và thỉnh thoảng các Đại sứ gặp nhau. Có 152 cuộc gặp cấp Đại sứ ở Warsaw, nhưng không có bất cứ thỏa thuận về điều gì”.

Trong khi đó ngày nay Trung Quốc và Mỹ có các đại sứ quán và liên lạc thường xuyên, có điều thỏa thuận dường như đang trở nên hiếm hoi.

Hôm thứ Năm, Ngoại trưởng Mike Pompeo đã có những phát biểu đầy cứng rắn, như muốn xóa sạch di sản của Kissinger và Nixon về Trung Quốc, chỉ trích “sự kết hợp mù quáng", và hỏi "người dân Mỹ phải thể hiện điều gì sau 50 năm nữa?".

Ông Pompeo phát biểu sau khi Washington ra lệnh đóng cửa lãnh sự quán Trung Quốc tại Houston, trong bối cảnh các cáo buộc liên quan đến hoạt động gián điệp và trộm cắp tài sản trí tuệ. Bắc Kinh đã trả lời hôm thứ Sáu, ra lệnh đóng cửa lãnh sự quán Hoa Kỳ tại Thành Đô.

Natasha Kassam, một chuyên gia về Trung Quốc và cựu nhà ngoại giao Úc tại Viện Lowy cho rằng, mọi chuyện xảy ra vào thời điểm "nhiều người tin rằng căng thẳng Mỹ-Trung không thể tồi tệ hơn".

Lãnh sự quán ở Thành Đô bị đóng cửa "sẽ hạn chế các con đường để Washington liên lạc với Bắc Kinh, cũng như khả năng theo dõi và báo cáo về những gì đang xảy ra bên trong Trung Quốc", Kassam bình luận.

Kassam đã so sánh quyết định đóng cửa cơ quan ngoại giao với việc trục xuất các nhà báo Mỹ làm việc tại Trung Quốc, dẫn đến cản trở báo cáo về nền kinh tế lớn thứ hai thế giới ở giữa đại dịch toàn cầu.

Nhiều nhà phân tích nhận định, vụ đóng cửa lãnh sự quán đã cảnh báo về mối quan hệ căng thẳng theo hình xoắn ốc, vì việc loại bỏ các nhà ngoại giao sẽ khiến cho các cuộc đàm phán giữa hai nước trở nên khó khăn hơn và tạo ra rào cản đối với sự xuống thang căng thẳng trong tương lai.

"Mỹ và Trung Quốc đã dành ba năm qua để phá hỏng phần mềm của mối quan hệ", Jeff Moon, cựu nhà ngoại giao Mỹ tại Trung Quốc ví von. "Bây giờ chúng tôi thực sự đập nốt phần cứng".

Ý định tách rời Mỹ - Trung

Guy Saint-Jacques, cựu đại sứ Canada tại Bắc Kinh, nói rằng ý định của chính quyền Trump đối với việc "tách rời" kinh tế khỏi Trung Quốc có thể gây ra "hậu quả địa chính trị lâu dài".

Kể từ khi thúc đẩy mạnh mẽ sự kết nối kinh tế, với việc Trung Quốc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới năm 2001, hai nền kinh tế đã phát triển gần gũi hơn bao giờ hết.

Năm 2018, trước khi Trump đưa ra một loạt thuế quan đối với Bắc Kinh trong lần đầu tiên của cuộc chiến thương mại, Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất của Mỹ, với tổng thương mại trị giá 660 tỷ USD, là nguồn nhập khẩu lớn nhất của Mỹ và lớn thứ ba của Mỹ ở thị trường xuất khẩu.

Hầu hết doanh nghiệp lớn của Mỹ, từ sản xuất và công nghệ đến kinh đô điện ảnh Hollywood hay giải bóng rổ nhà nghề NBA, tất cả đều phụ thuộc vào Trung Quốc như một nguồn doanh thu chính.

Vô số các tổ chức văn hóa và cao đẳng Mỹ cũng hoạt động tại Trung Quốc. Và khi sự ngờ vực lẫn nhau tăng lên, thì rủi ro cũng đặt ra cho những công dân bình thường ở cả hai phía.

Trong bài phát biểu của mình, ông Pompeo nói về sự cần thiết của một liên minh quốc tế chống lại Trung Quốc, có thể gây áp lực cho Bắc Kinh về các vấn đề như tự do dân chủ ở Hong Kong, vi phạm nhân quyền ở Tân Cương và các chính sách thương mại không công bằng.

Chiến thuật gây áp lực liên tục bằng những hành động gần đây của Mỹ đã ít nhiều mang lại hiệu quả. Bắc Kinh phải đối mặt với sự chỉ trích của cộng đồng quốc tế, bao gồm các cường quốc phương Tây, từ khi ban hành luật an ninh mới về Hong Kong hồi đầu tháng này.

Tuy nhiên, Trung Quốc tuyên bố đáp trả bằng cách tăng gấp đôi và đe dọa các biện pháp đối phó nếu các nước cố gắng chống lại nó. Trung Quốc cũng không đơn độc trên sân khấu thế giới. Bắc Kinh đã và đang xây dựng liên minh các quốc gia có cùng chí hướng, có thể đối trọng với bất kỳ áp lực nào mà Washington cố gắng tạo ra.

Một lần nữa, tình hình Hong Kong là một ví dụ. Khi 27 nền dân chủ phương Tây, bao gồm cả Mỹ và Anh, chỉ trích các động thái của Trung Quốc tại Hội đồng Nhân quyền Liên Hợp Quốc (UNHRC), thì 53 quốc gia khác đã ký vào một nghị quyết ủng hộ Bắc Kinh.

"Chiến thắng áp đảo cho thấy những thành tựu của Trung Quốc về nhân quyền đã giành được nhiều người ủng hộ và được nhiều người biết đến hơn", Thời báo Hoàn Cầu bình luận.

"Các tiêu chuẩn kép của một số nước phương Tây đã cố gắng chính trị hóa UNHRC và sử dụng các vấn đề liên quan đến nhân quyền làm vũ khí để tấn công Trung Quốc, khiến họ bị chỉ trích nhiều hơn trong cộng đồng quốc tế”.

Saint-Jacques ủng hộ ý tưởng khuyến khích Bắc Kinh tuân thủ các quy tắc quốc tế mà Trung Quốc đã ký kết thông qua các cơ quan như WTO, nhưng ông cảnh giác rằng chính quyền Trump đang tạo ra một sự chia rẽ mới giữa các quốc gia có đường lối cứng rắn Bắc Kinh và những người muốn duy trì ảnh hưởng và quan hệ kinh tế.

Ngay cả một số đồng minh thân cận của Hoa Kỳ cũng nghi ngờ về cách tiếp cận này. Thủ tướng Anh, ông Vladimir Johnson, tuyên bố trong tuần này rằng ông sẽ không bị đẩy vào “phong trào bài Trung Quốc”.

Người đồng cấp của ông Pompeo, Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị, đã âm thầm nuôi dưỡng và lôi kéo các đồng minh chống lại Washington, tới đủ lớn để Bắc Kinh có thể tự tin phản bác lại những ngôn từ hung hăng từ Washington.

Nói chuyện với Ngoại trưởng Nga Sergei Lavrov tuần trước, ông Vương Nghị chỉ trích "tâm lý chiến tranh lạnh" của Washington và kêu gọi Bắc Kinh và Moscow "không chỉ đẩy quan hệ song phương của họ lên một tầm cao hơn, mà còn đứng vững trước tất cả các nước có lập trường khách quan và công bằng, từ chối mọi hành động phá hoại trật tự quốc tế và chống lại xu hướng lịch sử".

Không bên nào có lợi từ cuộc chiến ngoại giao

Trung Quốc có thể ngồi lại với Mỹ để giải quyết căng thẳng, nhưng quan điểm cứng rắn theo chủ nghĩa dân tộc được theo đuổi hiện tại khiến Bắc Kinh khó lùi bước hoặc phản ứng công khai trước những khiêu khích từ Washington.

Điều này tạo điều kiện để nhóm diều hầu Trung Quốc trong Nhà Trắng có cơ hội kích động Trung Quốc hành động để sau đó có thể sử dụng các biện pháp để biện minh cho lập trường hung hăng của Mỹ. Ở góc độ mối quan hệ hai nước, những hàngh động này chỉ có khả năng phục vụ cho mục đích chính trị trong nước của riêng họ.

Thượng nghị sĩ Angus King đã nhìn nhận việc quyết định đóng cửa lãnh sự quán ở Houston rằng, "chắc chắn có lý do chính đáng để đối đầu với Trung Quốc. Nhưng đó thực sự là về việc đối đầu với Trung Quốc, hay nó có liên quan gì đến một cuộc bầu cử trong bốn tháng tới không?”.

Tổng thống Donald Trump trở nên cứng rắn với Trung Quốc như một chìa khóa cho nỗ lực tái tranh cử, và chỉ trích đối thủ đảng Dân chủ Joe Biden, người có quan điểm mềm mỏng với Bắc Kinh. Bài phát biểu của ông Pompeo chỉ là hành động mới nhất của một quan chức hàng đầu nước Mỹ tấn công Trung Quốc, tất cả đều đến khi cuộc bầu cử diễn ra sôi nổi.

"Trump từng nói một cách tự hào nhiều lần rằng nếu ông ta bị đánh, ông ta sẽ đánh lại mạnh gấp đôi", ông Moon, cựu nhà ngoại giao nói. "Hoàn cảnh hiện tại khuyến khích ông ta làm theo bản năng đó, bởi vì gây áp lực với Trung Quốc là một vấn đề trong chiến dịch tranh cử tổng thống và có sự đồng thuận rộng rãi của Washington về phản ứng mạnh mẽ đối với hành vi gây hấn của Trung Quốc”.

Ông Moon cũng nói thêm rằng, Trung Quốc có thể đã chơi sai cách khi chọn leo thang căng thẳng với quyết định đóng cửa Tổng lãnh sự quán ở Thành Đô thay vì Vũ Hán, như dự kiến, đặc biệt là nếu điều này dẫn đến sự leo thang hơn nữa từ Mỹ.

Lãnh sự quán Vũ Hán của Hoa Kỳ đã đóng cửa một cách hiệu quả trong nhiều tháng do đại dịch virus Corona, do đó việc đóng cửa chính thức sẽ không có tác động thực sự và có thể cho phép căng thẳng tạm thời hạ nhiệt.

"Trung Quốc nhận được nhiều lợi ích hơn từ các lãnh sự quán ở Mỹ so với Mỹ nhận được ở Trung Quốc", ông Moon nói.

"Các nhà ngoại giao Trung Quốc được hưởng lợi từ việc tiếp cận rộng rãi với xã hội mở của Mỹ, hơn là những gì các nhà ngoại giao Mỹ nhận được từ Trung Quốc. Vì vậy, đóng cửa lãnh sự quán là một trò chơi không có lợi đối với Trung Quốc và tôi ngạc nhiên vì Trung Quốc đã chọn leo thang trong tình huống này”.

Cả Mỹ và Trung Quốc đều đã quyết định đóng cửa lãnh sự quán của nhau. Hành động này cho thấy sự quyết liệt của cả hai bên trong cách xử lý các bất đồng.

So với những tuyên bố trước đây, việc đóng cửa cơ quan ngoại giao của Mỹ và Trung Quốc là lựa chọn mạo hiểm, khi nó có thể đóng sầm những cơ hội cho mọi nỗ lực đàm phán nhằm giảm nguy cơ xung đột.