Một trong những lời nhân chứng nổi bật nhất từ ​​đợt bùng phát bạo lực quân sự phi thường này, khi khoảng 5 triệu người đã thiệt mạng trong 200 ngày, đến từ người lính Đức Alexander Cohrs: “Hai ngôi làng đang bốc cháy trước mặt chúng tôi. Thường dân hoàn toàn bị bất ngờ; họ không có thời gian để chạy trốn. Những hình ảnh kinh hoàng nhất là một đứa trẻ ba tuổi nằm giữa đường, mất nửa đầu".

Chiến dịch Barbarossa đã phá vỡ hiệp ước không xâm lược Molotov-Ribbentrop giữa Đức Quốc xã và Liên Xô được ký vào tháng 8/1939. Stalin đã bị sốc: ông đã nhận được rất nhiều cảnh báo về một cuộc xâm lược sắp xảy ra, đặc biệt là từ Winston Churchill sau các cuộc họp giao ban của tình báo Anh. Nhà  lãnh đạo cộng sản đã từ chối tin vào điều đó.

“Đó chắc chắn là một sự khiêu khích từ các tướng lĩnh Đức”, ông nói với các quan chức cấp cao của Liên Xô vào đầu giờ ngày 22/6. “Tôi chắc chắn rằng Hitler không biết về điều này”. 

Hitler cảm thấy cần phải hành động, một năm sau khi Pháp đình chiến, vì chiến lược trước đó của ông nhằm đánh bật Vương quốc Anh ra khỏi cuộc chiến đã thất bại. Sau khi Lực lượng Không quân Hoàng gia đánh bại Không quân Đức trong Trận chiến ở Anh năm 1940 và Churchill đã nói rõ rằng Vương quốc Anh sẽ vẫn là cái gai trong phe của Hitler, nhà độc tài Đức Quốc xã đã chuyển sự chú ý sang Liên Xô.

Ông Jean Lopez giải thích: “Việc Anh còn trong cuộc chiến sau sự sụp đổ của Pháp đã xé toạc chiến lược của Hitler, vì vậy ông phải vạch ra một kế hoạch mới là chinh phục Liên Xô để đạt được giấc mơ về Lebensraum của Đức".

Stalin lưỡng lự

Hitler đã từng giải thích khái niệm “không gian sống” của người Đức trong Mein Kampf, nhưng thất bại của ông trong việc đánh bại Anh đã tạo ra một động lực mới. “Ông ấy muốn sử dụng Lebensraum để có thể tiến hành thành công một cuộc chiến lâu dài chống lại Anh và Mỹ, bởi vì Đế chế sẽ không có đủ nguồn lực nếu không chiếm được của Liên Xô", ông Lopez nói.

Ông Richard Overy, giáo sư lịch sử tại Đại học Exeter và là tác giả của nhiều cuốn sách về Chiến tranh thế giới thứ hai, cho biết các vị trí địa lý của Đông Âu cũng thúc đẩy Hitler.

“Việc Liên Xô mở rộng sang các nước Baltic, Romania và Ba Lan, sau đó là yêu cầu vào tháng 11/1940 về ảnh hưởng ở Bulgaria và eo biển Thổ Nhĩ Kỳ đã nói rõ với Hitler rằng Stalin đặt ra một mối đe dọa chiến lược nghiêm trọng và cần phải bị loại bỏ”, ông Overy nói.

“Việc đánh bại các lực lượng Liên Xô cũng sẽ loại bỏ mối đe dọa từ chủ nghĩa cộng sản đang đeo bám Đức và châu Âu", ông Overy nhận định. Ông Hitler đã có rất nhiều động cơ ở nhiều khía cạnh khác nhau để "tự thuyết phục mình về sự cần thiết và công lý của chiến tranh".

Việc gây ngạc nhiên cho kẻ thù đã có lợi cho Đức Quốc xã khi Stalin bối rối kinh ngạc. “Stalin đã dành vài giờ do dự, tự hỏi liệu đó có phải là một cuộc xâm lược thực sự, một nỗ lực buộc đàm phán hay chỉ là một hành động khiêu khích”, ông Lopez kể lại.

Do đó, các lực lượng Liên Xô phải chịu những tổn thất to lớn trong khi Wehrmacht (quân đội Đức) xé nát Liên Xô. Hàng triệu binh lính bị bao vây, tước tiếp tế và buộc phải đầu hàng.

Nghiền nát Wehrmacht

Các điều kiện trên chiến tuyến rất tàn khốc khi 10 triệu người, 30.000 máy bay và 25.000 xe tăng đã đụng độ trong một cuộc chiến khổng lồ cho đến chết. “Những kẻ cuồng tín sẽ bắn vào chúng tôi cho đến khi những mái nhà đổ sập xuống đầu họ và chôn vùi họ trong đống đổ nát”, lính Đức Hans Rother nhớ lại cuộc giao tranh ở Ukraine. 

Ông Overy cho biết: “Hồng quân đã chuẩn bị rất kém ở biên giới và rất khó để thiết lập một lực lượng phòng thủ vững chắc  cho đến khi bước ngoặt nổi tiếng ở Stalingrad từ tháng 8/1942 đến tháng 2/1943".

"Những khác biệt quan trọng về chiến thuật và kỹ thuật đã tối đa hóa tác động của cuộc tấn công của Đức: ví dụ, máy bay và xe tăng của Liên Xô thiếu liên lạc vô tuyến; chiến thuật bộ binh cũng không còn hiệu quả vào năm 1941 và chỉ được cải tiến sau đó", ông nhận định.

“Tuy nhiên, các lực lượng Đức sớm gặp khó khăn về hậu cần, phải mất nhiều thời gian dọn dẹp các nơi kháng cự từ những người lính Hồng quân, và gặp phải sự nhầm lẫn chiến lược tại Bộ chỉ huy của Hitler", ông cho hay. "Có đủ sự khác biệt để mang lại những chiến thắng lớn ban đầu, nhưng đến tháng 11, hy vọng chiến thắng trong vài tuần hoặc vài tháng đã hoàn toàn tan biến và động lực không bao giờ được phục hồi".

“Không có một bước ngoặt nào và thay vào đó, một quá trình hao mòn tiếp tục khiến Wehrmacht sụp đổ", ông Lopez nói thêm.

Một giai đoạn mới 

Barbarossa đã thất bại khi Đức lầm tưởng Liên Xô là một đối thủ yếu hơn, cũng như những khó khăn về hậu cần khi xâm chiếm các vùng lãnh thổ rộng lớn của Nga, đặc biệt là vào mùa đông. Vấn đề tương tự đã nguyền rủa cuộc xâm lược của Napoléon Bonaparte vào năm 1812. Nhưng sự tàn ác của Đức Quốc xã đối với người dân địa phương cũng làm suy yếu Barbarossa.

Bà Marie Moutier-Bitan, một nhà sử học chuyên về Holocaust và là tác giả cuốn Les Champs de la Shoah, cho biết: “Hitler đã phát động một cuộc chiến tiêu diệt. Tổng chỉ huy các lực lượng vũ trang Đức Wilhelm Keitel đã ký sắc lệnh ngày 13/5/1941 ân xá cho bất kỳ tội ác nào được cho là của binh lính Đức đối với dân thường trên lãnh thổ Liên Xô. Sắc lệnh này cũng cho phép các sĩ quan quân đội tự do phát động các chiến dịch trả đũa và đàn áp dân thường để đối phó với sự nghi ngờ dù là nhỏ nhất, mà không cần bất kỳ cuộc điều tra trước nào”.

Chiến dịch Barbarossa đánh dấu một giai đoạn mới, vì người Do Thái là mục tiêu hàng đầu cho các vụ giết người hàng loạt của lính Đức. Bà Moutier-Bitan kể lại: "SS Einsatzgruppen được giao nhiệm vụ loại bỏ các đối thủ chính trị của Đức Quốc xã và những người Do Thái bị nghi ngờ ủng hộ chế độ Liên Xô, nhưng ngay sau đó họ bắt đầu bắn giết một phần lớn người Do Thái”.

Hơn 500.000 người Do Thái đã bị sát hại từ ngày 22/6 đến cuối năm 1941 trên lãnh thổ bị chiếm đóng trong Chiến dịch Barbarossa.

Barbarossa chỉ là khởi đầu cho sự kết thúc đối với Hitler. Trong khi Barbarossa là hành động hống hách dẫn đến kẻ thù đã hạ bệ chủ nghĩa Quốc xã, thì tình thế chỉ bất lợi với Hitler khi Liên Xô chiến thắng Stalingrad trong những điều kiện không thể đoán trước và người Anh đã đập tan lực lượng của Erwin Rommel tại El Alamein vào tháng 11/1942.

Ngay cả sau khi phe Đồng minh chiến thắng, thế giới đã trải qua hơn hai năm rưỡi chết chóc và đau khổ trước khi những người lính Liên Xô giương cao lá cờ đỏ trên Reichstag, bao quanh bởi khói lửa và tàn tích của một Berlin kiệt quệ, bị đánh bại.