Chiến dịch Đông Xuân 1950 của quân và dân ta giành thắng lợi lớn, cuộc kháng chiến chống Pháp bước sang giai đoạn mới, thế và lực của đất nước ta, của Đảng ta ngày càng lớn mạnh… thực tế ấy đòi hỏi sự lãnh đạo của Đảng phải được điều chỉnh để phù hợp với thực tế khách quan đang đặt ra, hoàn thiện đường lối cách mạng Việt Nam, đưa cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược đến thắng lợi hoàn toàn,… Đó cũng chính là lý do tháng 2/1951, Trung ương Đảng, Bác Hồ quyết định triệu tập Đại hội Đại biểu Toàn quốc lần thứ II của Đảng.

Bước chuyển mạnh mẽ và những đòi hỏi bức thiết của Cách mạng Việt Nam

Nếu lấy năm 1951 làm dấu mốc thì đến thời điểm đó, Cách mạng Việt Nam tròn 21 mùa xuân có Đảng. 21 năm ấy, Cách mạng Việt Nam đã có những bước chuyển mạnh mẽ. Là người tổ chức và lãnh đạo cách mạng cả 3 nước Việt Nam, Lào, Campuchia, từ năm 1930, Đảng Cộng sản Đông Dương đã luôn làm tròn vai trò và sứ mệnh của mình. Đặc biệt dưới sự lãnh đạo của Đảng, Cách mạng tháng Tám thắng lợi, đưa nhân dân ta từ người mất nước lên người làm chủ đất nước. Đặc biệt nữa là khi đất nước bước vào cuộc kháng chiến chống Pháp, sau hơn 5 năm chiến đấu, cuộc kháng chiến của nhân dân ta đã liên tiếp thu được nhiều thắng lợi, thực dân Pháp ngày càng sa lầy vào cuộc chiến khó tránh khỏi thất bại.

Thành tựu đạt được là đáng kể, thế và lực của Cách mạng Việt Nam, từ đây thực sự được nâng cao. Tuy nhiên, cuộc kháng chiến bước sang giai đoạn mới lại có những yêu cầu mới, đòi hỏi Đảng ta phải giải quyết những vấn đề lý luận và thực tiễn cấp bách để đưa cách mạng tiến lên. Mặt khác cũng phải thừa nhận, trong quá trình phát triển, Đảng cũng bộc lộ một số thiếu sót, hạn chế ảnh hưởng đến sự lãnh đạo của Đảng. 

Thực tế đó, những đòi hỏi bức thiết đó cũng chính là lý do Trung ương Đảng, Bác Hồ quyết định triệu tập Đại hội Đại biểu Toàn quốc lần thứ II của Đảng. Theo kế hoạch, Đại hội II sẽ là dịp tổng kết 20 năm Đảng lãnh đạo cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân, 5 năm lãnh đạo chính quyền non trẻ và công cuộc kháng chiến kiến quốc; phát triển đường lối kháng chiến và đề ra những chính sách cụ thể để đưa cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược đến thắng lợi hoàn toàn, chuẩn bị những tiền đề cho công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội sau khi kháng chiến thành công và Đảng ra hoạt động công khai...

Phát triển, đưa kháng chiến đến thắng lợi hoàn toàn

Từ ngày 11 - 19/2/1951, tại trung tâm căn cứ địa Việt Bắc: Xã Vinh Quang (nay là xã Kim Bình), huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang, 158 đại biểu chính thức và 53 đại biểu dự khuyết thay mặt cho 766.349 đảng viên đang sinh hoạt trong Đảng bộ toàn Đông Dương đã về dự Đại hội. Về dự Đại hội có còn có đại biểu của Đảng Cộng sản Trung Quốc, Đảng Cộng sản Xiêm (Thái Lan). Đây là Đại hội Đảng đầu tiên được tổ chức ở trong nước kể từ khi thành lập Đảng và là Đại hội duy nhất cho đến nay được tổ chức ở ngoài Thủ đô Hà Nội.

Đúng như kế hoạch đã đề ra, Đại hội đã nghiên cứu, thảo luận Báo cáo chính trị, Báo cáo bàn về Cách mạng Việt Nam, Báo cáo về tổ chức và Điều lệ của Đảng, các báo cáo bổ sung về Mặt trận dân tộc thống nhất, chính quyền dân chủ nhân dân, quân đội nhân dân, kinh tế tài chính, văn nghệ nhân dân.

Báo cáo chính trị do Chủ tịch Hồ Chí Minh trực tiếp soạn thảo và trình bày tại Đại hội tổng kết những kinh nghiệm phong phú của Đảng trong hơn 20 năm lãnh đạo cách mạng, vạch ra những phương hướng, nhiệm vụ đưa cuộc kháng chiến thắng lợi hoàn toàn. Báo cáo khẳng định đường lối kháng chiến toàn dân, toàn diện, lâu dài vì độc lập, thống nhất, dân chủ của Đảng là đúng đắn, cuộc kháng chiến của nhân dân ta chống thực dân Pháp và can thiệp Mỹ nhất định thắng lợi. Báo cáo nêu hai nhiệm vụ chính của Đảng lúc này là: Đưa kháng chiến đến thắng lợi hoàn toàn; Tổ chức Đảng Lao động Việt Nam.

Báo cáo cũng chỉ rõ: Muốn làm tròn nhiệm vụ trên, cần phải có một Đảng hoạt động công khai, tổ chức phải phù hợp với tình hình thế giới và trong nước để lãnh đạo toàn dân kháng chiến đến thắng lợi. Đảng đó lấy tên là Đảng Lao động Việt Nam. Mục đích trước mắt của Đảng là đoàn kết và lãnh đạo toàn dân kháng chiến cho đến thắng lợi hoàn toàn, lãnh đạo toàn dân thực hiện dân chủ mới, xây dựng điều kiện để tiến lên chủ nghĩa xã hội. Đảng Lao động Việt Nam là Đảng của giai cấp công nhân và nhân dân lao động, một đảng to lớn, mạnh mẽ, chắc chắn, trong sạch, cách mạng triệt để. Trong điều kiện lịch sử mới, Đại hội chủ trương xây dựng ở mỗi nước Việt Nam, Lào, Campuchia, một Đảng cách mạng thích hợp với hoàn cảnh cụ thể, để lãnh đạo cuộc kháng chiến từng nước đến thắng lợi hoàn toàn. Ở Việt Nam, Đại hội quyết định xây dựng Đảng Lao động Việt Nam. Kế thừa truyền thống của Đảng Cộng sản Đông Dương, Đảng Lao động Việt Nam đảm nhận sứ mệnh lịch sử trọng đại vừa tiếp tục lãnh đạo cuộc kháng chiến của nhân dân ta, vừa có nghĩa vụ giúp đỡ các Đảng cách mạng ở Lào và Campuchia đấu tranh thắng lợi. "Đảng Lao động Việt Nam phải là một Đảng to lớn, mạnh mẽ, chắc chắn, trong sạch, cách mạng triệt để. Đảng Lao động Việt Nam phải là người lãnh đạo sáng suốt, kiên quyết, trung thành của giai cấp công nhân và nhân dân lao động, của nhân dân Việt Nam, để đoàn kết và lãnh đạo dân tộc kháng chiến đến thắng lợi hoàn toàn, để thực hiện dân chủ mới" - Báo cáo chính trị chỉ rõ. Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng nhấn mạnh: Đảng Lao động là đảng của giai cấp công nhân. Và toàn bộ các nguyên tắc của đảng kiểu mới, về thành phần, về lý luận, về tổ chức kỷ luật, về mục đích của Đảng không thay đổi. Tên Đảng là Đảng Lao động Việt Nam nhưng bản chất đảng vẫn giữ tính tiên phong, tính giai cấp của Đảng Cộng sản, tiếp tục phát huy truyền thống Đảng Cộng sản trong điều kiện mới.

Đại hội bầu ra Ban Chấp hành Trung ương mới gồm 19 ủy viên chính thức và 10 ủy viên dự khuyết. Ban Chấp hành đã bầu Bộ Chính trị gồm có 7 ủy viên chính thức và một ủy viên dự khuyết. Bầu đồng chí Hồ Chí Minh là Chủ tịch Đảng. Đồng chí Trường Chinh là Tổng Bí thư.

Có thể nói, Đại hội Đại biểu lần thứ II của Đảng là một sự kiện lịch sử trọng đại, đánh dấu bước trưởng thành mới về tư tưởng, đường lối chính trị của Đảng. Đường lối do Đại hội vạch ra đã đáp ứng yêu cầu trước mắt của kháng chiến và yêu cầu lâu dài của cách mạng và nhất là Đảng từ bí mật trở lại hoạt động công khai với tên gọi Đảng Lao động Việt Nam, đáp ứng yêu cầu phát triển cách mạng.

Hồng Hà