Bản quyền sách đang 'bốc hơi' trên mạng: Lỗ hổng từ công nghệ đến ý thức cộng đồng

Vấn nạn cũ trên nền tảng mới

Theo Cục Xuất bản, In và Phát hành, năm 2024, ngành xuất bản Việt Nam đã đạt những con số ấn tượng: 51.443 đầu sách được xuất bản với hơn 597 triệu bản in, tổng doanh thu vượt mốc 4.500 tỷ đồng.

Mảng xuất bản điện tử cũng ghi nhận bước tiến vượt bậc với hơn 4.000 đầu sách, tăng hơn 120% so với năm 2023. Tuy nhiên, sự tăng trưởng này lại đi kèm với những rủi ro lớn từ môi trường số.

Nạn sách lậu trên mạng không còn giới hạn ở hình thức in lậu truyền thống. Giờ đây, sách mới phát hành chỉ sau vài ngày đã bị scan, chuyển thành file PDF hoặc ePub và chia sẻ công khai qua các nền tảng lưu trữ như Google Drive, Zalo, Telegram. Thậm chí, các tác phẩm còn bị đọc toàn văn trên YouTube, TikTok hoặc chuyển thành sách nói trái phép.

Ông Nguyễn Xuân Minh, Giám đốc Kế hoạch - Bản quyền Công ty Nhã Nam, chia sẻ những quan ngại sâu sắc về vấn đề này. Theo ông, có hai hình thức vi phạm bản quyền chính: số hóa nội dung sách giấy và chia sẻ trái phép, cùng với in lậu sách và bán trên các nền tảng thương mại điện tử.

Ông Minh nhấn mạnh: "Đối với các file sách lậu, các nhóm chia sẻ này hoạt động theo hình thức kín, có thu phí, xét duyệt gắt gao và sở hữu hàng chục nghìn thành viên. Không hiếm trường hợp những đầu sách vừa xuất bản hôm trước thì hôm sau đã có mặt trong nhóm chia sẻ".

Ngoài ra, ông Minh còn chỉ ra một thực trạng đáng báo động khác: việc phát tán ebook lậu qua những người bán máy đọc sách. "Như một hình thức khuyến mại, họ có thể copy sẵn vào thiết bị hàng nghìn đến hàng chục nghìn đầu sách ebook vi phạm bản quyền cho người mua", ông cho biết và ước tính rằng 99% số sách trên các thiết bị này là vi phạm bản quyền.

Sự phát triển của trí tuệ nhân tạo cũng góp phần khiến vấn đề trở nên phức tạp hơn. Một hình thức vi phạm mới tinh vi đã xuất hiện: tải ebook lậu tiếng nước ngoài và dùng AI dịch sang tiếng Việt để phát tán. Theo ông Minh, hành vi này "không những xâm hại quyền lợi của tác giả nước ngoài, mà còn ảnh hưởng tới uy tín và hoạt động mua bán bản quyền của nhà xuất bản Việt Nam".

Hiểm hoạ miễn phí và suy thoái văn hóa đọc

Hậu quả của việc xâm phạm bản quyền là rất rõ ràng. Nó gây thiệt hại nặng nề về doanh thu, phá vỡ kế hoạch kinh doanh của các nhà xuất bản và làm suy giảm nghiêm trọng tinh thần sáng tạo của tác giả. Bên cạnh đó, nó còn tạo ra một hiệu ứng xã hội tiêu cực, thúc đẩy tâm lý hưởng thụ nội dung miễn phí và làm xói mòn văn hóa đọc.

Ông Nguyễn Xuân Minh nhấn mạnh, việc xử lý các hành vi vi phạm này vẫn còn gặp nhiều khó khăn. Các nền tảng lưu trữ và mạng xã hội thường có quy trình báo cáo phức tạp, và khi một file bị gỡ bỏ, nó lại dễ dàng được lan truyền trở lại. Sự thiếu hụt một hệ thống giám sát và phối hợp hiệu quả giữa các cơ quan chức năng càng làm giảm tính răn đe.

Để bảo vệ ngành xuất bản và văn hóa đọc, việc nâng cao nhận thức cộng đồng về tầm quan trọng của bản quyền là điều cần thiết. Đồng thời, cần có sự phối hợp chặt chẽ hơn giữa các nhà xuất bản, cơ quan quản lý và các nền tảng công nghệ để có thể xử lý triệt để vấn nạn sách lậu, đảm bảo môi trường kinh doanh lành mạnh và tôn trọng công sức của người sáng tạo.

Theo ông Minh, một trong những chiến lược chủ động đối phó với nạn sách lậu là thành lập các bộ phận chuyên trách. Đơn vị này đã xây dựng một bộ phận riêng trong phòng bản quyền, với nhiệm vụ thường xuyên rà soát không gian mạng để phát hiện các vi phạm, thu thập bằng chứng và phối hợp với luật sư, đối tác công nghệ để gửi báo cáo tới các nền tảng.

Quá trình này không phải lúc nào cũng thuận lợi; ông cho biết một số nền tảng như YouTube có thể xử lý rất nhanh và hiệu quả, gỡ bỏ hàng trăm link vi phạm chỉ trong một hoặc hai ngày. Tuy nhiên, với một số nền tảng xuyên biên giới khác, hoạt động này vẫn còn nhiều khó khăn và chưa đạt hiệu quả mong muốn.

Bên cạnh đó, việc hợp tác chặt chẽ với các sàn thương mại điện tử cũng được chú trọng. Các gian hàng bán sách lậu, sách giả bị báo cáo, đồng thời đơn vị này cung cấp các giấy tờ cần thiết để bảo vệ các đại lý chính hãng, đảm bảo sự công bằng và minh bạch trên thị trường.

Giải pháp kép từ nhận thức đến nền tảng số

Ngoài các biện pháp kỹ thuật, việc nâng cao nhận thức cộng đồng là một giải pháp cốt lõi được ông Minh nhấn mạnh. Các công ty đã và đang tích cực phối hợp với các cơ quan truyền thông để thực hiện các chuyên đề, phóng sự về ý thức bản quyền, vạch trần thực trạng sách lậu.

Các nền tảng mạng xã hội chính thức của công ty cũng được sử dụng như một kênh thông tin thường xuyên để cảnh báo và hướng dẫn độc giả cách phân biệt nội dung hợp pháp. "Mục tiêu cuối cùng là giúp độc giả, đặc biệt là người trẻ, hiểu rằng mỗi hành vi tải, mua hay chia sẻ sách lậu đều là vi phạm pháp luật và gây tổn thất thực sự cho tác giả và ngành xuất bản", ông nói.

Để giải quyết tận gốc vấn đề, việc đầu tư vào các giải pháp số hóa hợp pháp được xem là một bước đi chiến lược quan trọng. Đây là cách để phục vụ nhu cầu đọc sách điện tử hoặc nghe sách nói của độc giả, đồng thời tạo ra một lựa chọn chính thức để cạnh tranh với sách lậu.

Trước mắt, các công ty đang triển khai phân phối ebook qua các nền tảng được cấp phép như Savi và hợp tác với các đối tác như Fonos, VoizFM để sản xuất và phát hành sách nói. Ông Minh khẳng định: "Những bước đi này được xem là rất quan trọng, không chỉ để giảm thiểu nạn sách lậu mà còn để đáp ứng xu hướng tiêu dùng nội dung số của độc giả hiện đại".