Bảo vệ quyền lợi người dân khi thực hiện bồi thường tái định cư

Ngày 19/11, tại phiên thảo luận tổ, góp ý cho Dự thảo Nghị quyết của Quốc hội quy định một số cơ chế, chính sách tháo gỡ khó khăn, vướng mắc trong tổ chức thi hành Luật Đất đai, Đại biểu Quốc hội Đàng Thị Mỹ Hương (Đoàn ĐBQH tỉnh Khánh Hòa) đã nêu nhiều thực trạng và kiến nghị bổ sung quy định nhằm nâng cao hiệu quả đền bù giải phóng mặt bằng, hạn chế khiếu kiện.

Việc xác định giá đất tương đương và lựa chọn bồi thường, tại Khoản 3, Điều 6 quy định Chủ tịch UBND cấp xã căn cứ vào giá đất trong bảng giá đất tại vị trí tương tự để quyết định giá đất bồi thường bằng đất ở tại chỗ. Đại biểu Đàng Thị Mỹ Hương đề nghị Ban soạn thảo cần rà soát, nghiên cứu quy định về tiêu chí, điều kiện cụ thể để cấp xã xác định đâu là vị trí tương đương, nhằm tránh cảm tính và đảm bảo tính công khai, minh bạch.

Dự thảo chưa quy định hình thức đền bù nếu đất tái định cư không đảm bảo giá trị tương đương hoặc không đủ điều kiện sinh hoạt, sản xuất. Đại biểu kiến nghị bổ sung quy định: người dân có quyền yêu cầu bồi thường bằng tiền mặt trong trường hợp này để tăng tính lựa chọn và tạo sự đồng thuận, giảm thiểu khiếu kiện.

Bên cạnh đó, về định giá theo thị trường, giá đất trong bảng giá thường được cập nhật chậm, không phản ánh đúng giá thị trường ở các khu vực đô thị hóa nhanh. Đại biểu Đàng Thị Mỹ Hương đề nghị bổ sung quy định: giá đất bồi thường phải được xác định theo giá thị trường tại thời điểm có quyết định thu hồi đất ở khu vực có biến động giá cao để tránh thiệt thòi cho người dân.

Về hỗ trợ di dời tài sản, thực tiễn cho thấy khi bồi thường tài sản gắn liền với đất (nhà ở, cơ sở sản xuất), chưa có quy định hỗ trợ chi phí di dời. Đại biểu kiến nghị bổ sung quy định trong trường hợp tài sản không thể tháo gỡ hoặc tháo gỡ gây tổn thất, người dân có quyền được hỗ trợ chi phí di dời, xây dựng lại hoặc điều chỉnh phương án bồi thường. Ngoài ra, dự thảo chưa quy định cụ thể về việc hỗ trợ tái sản xuất/kinh doanh nếu đất thu hồi là đất sản xuất, trồng trọt, chăn nuôi. Đại biểu đề nghị bổ sung quy định người dân có quyền được hỗ trợ việc tái sản xuất, tái kinh doanh, di dời cơ sở sản xuất (hoặc hỗ trợ bằng tiền) để khắc phục khó khăn sinh kế sau khi thu hồi đất.

Một trong những nội dung nhận được nhiều ý kiến quan tâm là quy định thu hồi đất đã thực hiện thỏa thuận được trên 75% diện tích và trên 75% số người sử dụng đất. Đối với 25% còn lại, dự thảo cho phép Nhà nước thu hồi theo diện vì mục đích công cộng, quốc phòng an ninh. Các đại biểu đều bày tỏ sự băn khoăn về cơ chế này.

Vấn đề về giá và pháp lý, Đại biểu Nguyễn Hữu Toàn (Đoàn ĐBQH tỉnh Lai Châu) phân tích, phần khó khăn nhất lại chính là ở “25% còn lại” vì thường là do đòi giá cao hoặc chưa thống nhất vì vướng mắc pháp lý (ví dụ: đất ở ổn định lâu đời nhưng chưa có thủ tục cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất). Đại biểu đề nghị tách riêng hai trường hợp này, vấn đề giá (25%) có thể xử lý theo Nghị quyết (bồi thường theo bảng giá đất của Nhà nước), tuy nhiên, những trường hợp liên quan đến tình trạng pháp lý phải được xử lý đến cùng theo quy định của pháp luật. Với chênh lệch giá bồi thường, nếu 75% được nhà đầu tư thỏa thuận với giá cao hơn giá Nhà nước, trong khi 25% còn lại bị cưỡng chế bồi thường theo bảng giá Nhà nước, sự chênh lệch về quyền lợi này sẽ rất dễ sinh ra khiếu kiện. Đại biểu cho rằng, việc áp dụng cơ chế thu hồi 25% còn lại tương tự như dự án khẩn cấp, quốc phòng an ninh, không cần phê duyệt phương án bồi thường hỗ trợ tái định cư có thể dẫn đến thiệt thòi kép cho người dân.

Trong khi đó, Đại biểu Lê Xuân Thân (Đoàn ĐBQH tỉnh Khánh Hoà) lại lo ngại xung đột với Hiến pháp và Luật Đất đai. Đại biểu Lê Xuân Thân nhấn mạnh sự không phù hợp về căn cứ pháp lý của việc thu hồi 25% còn lại. Về mục đích thu hồi, dự án này bản chất là thỏa thuận của nhà đầu tư với người sử dụng đất. Việc sử dụng biện pháp quyền lực Nhà nước là cưỡng chế, thu hồi để hỗ trợ doanh nghiệp là điều cần phải xem xét lại.

Đồng thời, trong Hiến pháp và Luật Đất đai có quy định rõ Nhà nước chỉ thu hồi đất trong trường hợp thật cần thiết vì mục đích quốc phòng, an ninh hoặc phát triển kinh tế xã hội vì lợi ích quốc gia, công cộng, do vậy dự án thỏa thuận không thuộc các trường hợp này.

Ngay cả việc giao cho Hội đồng nhân dân cấp tỉnh quyết định thu hồi đất đối với 25% còn lại có thể không có căn cứ pháp lý để HĐND ban hành nghị quyết, vì nó không thuộc danh mục dự án vì lợi ích quốc gia, công cộng.

Đồng tình với quan điểm này, một số đại biểu cho rằng quy định 75% là thiếu linh hoạt và dễ phát sinh mâu thuẫn. Yêu cầu phải đạt trên 75% người sử dụng đất đồng ý mới ra quyết định thu hồi là rất cứng, gây khó khăn cho nhà đầu tư (ví dụ: đạt 74% vẫn không được, hoặc người dân đã đồng ý nhưng sau đó lại rút lại ý kiến). Đại biểu Nguyễn Quốc Luận (Đoàn ĐBQH tỉnh Lào Cai) đề nghị nên quy định theo hướng cứ trường hợp nào người dân đồng ý là ra quyết định thu hồi để linh hoạt và thuận tiện hơn.

Ngoài ra, việc 75% thu hồi theo giá thỏa thuận (thường cao hơn) và 25% thu hồi theo bảng giá đất và hệ số điều chỉnh của Nhà nước (thường thấp hơn) sẽ dẫn đến mâu thuẫn giữa những người dân trên cùng một dự án. Do vậy, cần có quy định chi tiết hoặc giao Chính phủ quy định cụ thể để tránh vướng mắc trong thực hiện.