Bí quyết 'bỏ túi' khi bị say nóng và say nắng

Nắng nóng cực đoan, đặc biệt trong các đợt nhiệt độ lên tới 40°C hoặc cao hơn, đang trở thành thách thức lớn đối với sức khỏe cộng đồng. Tình trạng này không chỉ gây khó chịu mà còn làm tăng nguy cơ mắc các bệnh lý liên quan đến nhiệt, nổi bật là kiệt sức do nóng, sốc nhiệt (bao gồm say nắng) và đột quỵ do nắng nóng.

Báo Nhà báo và Công luận có cuộc trao đổi với bác sĩ Nguyễn Huy Hoàng - Trung tâm oxy cao áp thuộc Trung tâm Nhiệt đới Việt Nga - Bộ Quốc phòng về cách phân biệt say nóng và say nắng cũng như các biện pháp phòng chống.

Kiệt sức do nóng (say nóng) là tình trạng cơ thể mất nước và điện giải sau khi tiếp xúc kéo dài với nhiệt độ cao, thường gặp khi hoạt động thể lực trong môi trường nóng ẩm. Cơ thể vẫn còn khả năng điều hòa thân nhiệt, nhưng hệ thống này bắt đầu quá tải.

Nguyên nhân là tiếp xúc với nhiệt độ cao, đặc biệt khi độ ẩm lớn. Hoạt động thể lực kéo dài mà không bù đủ nước và điện giải. Mặc quần áo dày, bó sát, cản trở quá trình tản nhiệt.

Triệu chứng điển hình là mệt mỏi, yếu sức, đau đầu, chóng mặt, buồn nôn. Đổ mồ hôi nhiều, da ẩm ướt, nhợt nhạt. Chuột rút cơ bắp, đặc biệt ở tay, chân, bụng. Nhịp tim nhanh, yếu; thở nhanh nông. Nhiệt độ cơ thể tăng nhẹ (38–40°C), có thể bình thường. Khát nước nhiều.

Kiệt sức do nóng ít nguy hiểm hơn sốc nhiệt và thường hồi phục nếu được xử trí kịp thời. Tuy nhiên, nếu không can thiệp, có thể tiến triển thành sốc nhiệt – một cấp cứu y khoa đe dọa tính mạng.

Khi gặp người kiệt sức do nóng (say nóng) thì nên đưa nạn nhân đến nơi mát, nới lỏng quần áo, làm mát cơ thể bằng khăn ướt, quạt nhẹ. Cho uống nước mát từng ngụm nhỏ nếu tỉnh táo, ưu tiên dung dịch có điện giải, nghỉ ngơi, kê chân cao, theo dõi triệu chứng. Nếu không cải thiện sau 30–60 phút hoặc có dấu hiệu nặng lên (lú lẫn, ngất, co giật), chuyển ngay đến cơ sở y tế.

Sốc nhiệt là tình trạng tăng thân nhiệt nghiêm trọng (thường >40°C), kèm rối loạn chức năng hệ thần kinh trung ương (lú lẫn, hôn mê, co giật). Đây là hậu quả của việc hệ điều hòa thân nhiệt bị suy sụp hoàn toàn, cơ thể mất khả năng tự làm mát.

Nguyên nhân dẫn đến tình trạng là tiếp xúc kéo dài với môi trường nhiệt độ cực cao, đặc biệt khi thiếu nước, bóng râm hoặc thông gió. Hoạt động thể lực cường độ cao trong điều kiện nóng ẩm (sốc nhiệt do gắng sức). Nhóm nguy cơ: trẻ em, người cao tuổi, người mắc bệnh mạn tính, lao động ngoài trời.

Có hai loại sốc nhiệt là sốc nhiệt kinh điển (classic/non-exertional heatstroke): Thường xảy ra ở người cao tuổi, trẻ nhỏ, người có các bệnh lý mạn tính hoặc những người phải tiếp xúc thụ động với môi trường nóng bức kéo dài (ví dụ, sống trong nhà không có điều hòa nhiệt độ trong đợt nắng nóng).

Sốc nhiệt do gắng sức (exertional heatstroke): Thường gặp ở những người trẻ, khỏe mạnh khi tham gia các hoạt động thể chất cường độ cao trong điều kiện thời tiết nóng ẩm, như vận động viên, quân nhân, công nhân xây dựng.

Triệu chứng đặc trưng là nhiệt độ cơ thể rất cao (>40°C). Da nóng, đỏ, khô (thể kinh điển); có thể ẩm nếu vừa vận động mạnh. Không ra mồ hôi dù thân nhiệt tăng cao.Rối loạn ý thức: lú lẫn, mất phương hướng, kích động, nói lắp, ảo giác, co giật, hôn mê. Đau đầu dữ dội, chóng mặt, buồn nôn, nhịp tim nhanh, thở nhanh. Có thể ngất xỉu, trụy mạch.

Sốc nhiệt là cấp cứu y khoa tối khẩn cấp, nguy cơ tử vong cao nếu không được hạ nhiệt và điều trị kịp thời. Biến chứng gồm tổn thương não, suy đa cơ quan, rối loạn đông máu, tử vong.

Sốc nhiệt, say nắng thì nên gọi cấp cứu 115 ngay lập tức. Đưa nạn nhân ra khỏi nguồn nhiệt, cởi bỏ quần áo ngoài. Làm mát tích cực: phun nước mát, quạt, chườm đá vùng cổ, nách, bẹn, ngâm nước mát nếu có điều kiện và an toàn. Theo dõi thân nhiệt, tiếp tục làm mát đến khi nhiệt độ xuống 38–38,5°C hoặc đến khi nhân viên y tế tiếp nhận. Nếu nạn nhân bất tỉnh/ngừng thở/ngừng tim, tiến hành hồi sinh tim phổi (CPR). Không cho uống nước nếu lơ mơ, nôn ói hoặc co giật.