Cần xây dựng một hệ sinh thái dữ liệu có tính tự chủ cao

Rủi ro mất an toàn dữ liệu hàng triệu người dân

Những năm gần đây, nhiều quốc gia đã phải trả giá vì đánh giá thấp vai trò của dữ liệu hoặc triển khai chiến lược số mà thiếu đi nền tảng kiểm soát vững chắc. Hàn Quốc từng rúng động bởi vụ rò rỉ thông tin cá nhân của hơn 20 triệu công dân khi một nhân viên tư vấn tài chính đã bán dữ liệu khách hàng cho bên thứ ba.

Tại Mỹ, các phiên điều trần Quốc hội liên tiếp chất vấn những ông lớn công nghệ như Facebook, Google, TikTok vì hành vi thu thập, xử lý dữ liệu người dùng một cách thiếu minh bạch và có dấu hiệu thao túng.

Ở Việt Nam, thực tế cho thấy rủi ro không hề thua kém. Những năm gần đây đã xuất hiện không ít vụ rò rỉ dữ liệu học sinh, bệnh nhân, thông tin người vay tài chính tiêu dùng bị phát tán trên mạng xã hội.

Trong khi đó, phần lớn người dân vẫn vô thức chia sẻ thông tin cá nhân hàng ngày, từ những lần điền biểu mẫu trực tuyến, đăng ký dịch vụ, đến các hoạt động trên mạng xã hội. Không ít doanh nghiệp và cơ quan công quyền vẫn lưu trữ dữ liệu theo cách thủ công, thiếu bảo mật, thiếu quy chuẩn kỹ thuật, dễ bị khai thác trái phép hoặc sử dụng sai mục đích.

Trong bối cảnh đó, vấn đề chủ quyền dữ liệu không còn là câu chuyện của tương lai, mà là yêu cầu cấp thiết phải được xác lập rõ ràng ngay từ hôm nay. Điều cần thiết đó là một lối đi vừa hội nhập sâu, vừa giữ vững kiểm soát dữ liệu bằng thể chế, hạ tầng và năng lực nội sinh.

Cần xác lập các ranh giới pháp lý rõ ràng về dữ liệu

Trước những nguy cơ hiện hữu, PGS.TS Nguyễn Trường Thắng, Viện trưởng Viện Công nghệ Thông tin, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam đã đưa ra cảnh báo mạnh mẽ về xu hướng chia sẻ dữ liệu thiếu kiểm soát, nhất là trong các hoạt động hợp tác quốc tế.

Theo ông, Việt Nam không thể đứng ngoài cuộc chơi dữ liệu toàn cầu, nhưng cũng không thể trao toàn bộ dữ liệu của mình cho bên ngoài mà không có sự kiểm soát chặt chẽ. Dữ liệu ngày nay không chỉ là tài nguyên, mà còn là lợi thế cạnh tranh và yếu tố then chốt để xác lập vị thế quốc gia trong nền kinh tế số.

Từ đó, ông đề xuất xây dựng một hệ sinh thái dữ liệu có tính tự chủ cao - từ khâu thu thập, xử lý, lưu trữ đến khai thác. Trong đó toàn bộ chuỗi giá trị phải được vận hành bởi hạ tầng trong nước, con người trong nước và dưới sự điều tiết của luật pháp Việt Nam.

PGS.TS Nguyễn Trường Thắng nhấn mạnh, việc lưu trữ dữ liệu trên các nền tảng điện toán đám mây quốc tế, nếu không có chiến lược nội địa rõ ràng, là một nguy cơ lớn. Đặc biệt trong các lĩnh vực nhạy cảm, việc phụ thuộc vào nền tảng nước ngoài chẳng khác nào "mở cửa hậu" để thông tin bị khai thác, giám sát hoặc thao túng từ xa.

Ông cũng cho rằng cần xác lập các ranh giới pháp lý rõ ràng: dữ liệu nào được phép chia sẻ, dữ liệu nào bắt buộc phải lưu trữ trong nước, dữ liệu nào chỉ một số chủ thể được phép truy cập. Hợp tác quốc tế là cần thiết, nhưng phải được đặt trong giới hạn của pháp luật, chủ quyền và lợi ích dân tộc.

Đáng chú ý, PGS.TS. Nguyễn Trường Thắng không chỉ nói về kỹ thuật, mà còn chạm đến yếu tố thể chế – nơi con người, tư duy, đạo đức và cách thức quản lý đóng vai trò trung tâm. Dữ liệu không tự vận hành, công nghệ không tự sai. Sai sót, lỗ hổng hay thất thoát thường bắt nguồn từ chính con người, từ hành vi thiếu trách nhiệm, lạm quyền, thiên vị hoặc yếu kém về trình độ.

Chính vì vậy, việc quản lý dữ liệu không thể chỉ dựa vào hệ thống kỹ thuật hay phần mềm giám sát. Điều cốt lõi vẫn là xây dựng một đội ngũ cán bộ và chuyên gia dữ liệu có kiến thức, có đạo đức nghề nghiệp và được đặt trong một cơ chế giám sát đủ mạnh. Thiếu điều đó, dù có hệ thống hiện đại đến đâu, nguy cơ mất dữ liệu vẫn luôn rình rập, và thiệt hại khi xảy ra sẽ không thể đong đếm bằng tiền.

Đồng quan điểm về vai trò trung tâm của con người trong quản trị dữ liệu, PGS.TS Nguyễn Bá Chiến, Giám đốc Học viện Hành chính và Quản trị công, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, cho rằng chuyển đổi số không thể chỉ tập trung vào phần mềm hay hạ tầng, mà phải bắt đầu từ tư duy và đạo đức của đội ngũ công quyền.

Ông nhấn mạnh, công nghệ chỉ là công cụ. Dù có máy móc hiện đại đến đâu, nếu thiếu kiến thức, thiếu tư duy và đạo đức thì hệ thống vẫn có thể bị thao túng. Quyền lực sử dụng dữ liệu, suy cho cùng, vẫn phải nằm trong tay những con người có trách nhiệm và hiểu biết.

Theo ông Chiến, một trong những nguy cơ lớn nhất hiện nay không đến từ hacker hay mã độc, mà đến từ chính sự chủ quan, thiếu minh bạch và lạm quyền trong nội bộ tổ chức. Nhiều cán bộ, nhân viên được trao quyền xử lý dữ liệu nhưng chưa được đào tạo bài bản, không nắm rõ pháp luật về an toàn thông tin, trong khi quyền truy cập lại quá rộng, thiếu kiểm soát tầng bậc.

Từ đó, ông nhấn mạnh cần thiết lập các tiêu chuẩn đạo đức công vụ rõ ràng và yêu cầu trách nhiệm giải trình minh bạch trong mọi mắt xích của hệ thống. Mỗi cá nhân - từ lãnh đạo đến chuyên viên kỹ thuật cần được đào tạo để hiểu rằng dữ liệu không chỉ là con số, mà là quyền lực. Và quyền lực, như mọi quyền lực khác, phải được kiểm soát.

PGS.TS Nguyễn Bá Chiến cũng đưa ra một góc nhìn quan trọng trong việc hoạch định chính sách. Theo ông, các cơ quan nhà nước không chỉ cần "có dữ liệu", mà quan trọng hơn là phải biết đặt ra những câu hỏi chiến lược: Dữ liệu được dùng để làm gì? Dùng như thế nào? Ai giám sát và chịu trách nhiệm với dữ liệu đó? Nếu không trả lời được những câu hỏi này, thì mọi đầu tư vào hạ tầng hay phần mềm chỉ là vỏ ngoài, không thể tạo ra một nền tảng dữ liệu bền vững.