Vừa rồi, tôi có dịp trở lại TP. Hồ Chí Minh làm việc, rảnh chạy qua cư xá 218 Nguyễn Đình Chiểu quận 3 thăm mấy người đồng nghiệp, đồng môn, với hi vọng chị Tư Thanh kính mến của tôi vẫn ở đó. Mới có 40 năm thôi mà…

Đầu tháng 5.1980, sau 3 ngày ngồi tầu hỏa từ Hà Nội, chúng tôi - những phóng viên trẻ đồ đạc lỉnh kỉnh, lếch thếch xuống tầu tại ga Bình Triệu (lúc đó tầu hỏa chỉ vào đến ga này). Công bằng mà nói: Tầu chạy chậm tuy chờ đợi ê trề, nóng nực, sốt ruột nhưng bù lại chúng tôi được ngắm cảnh đất nước hùng vĩ, tươi đẹp, mà trước đó tất cả chỉ được học, đọc qua sách báo. Phải nói đất nước mình tươi đẹp, giầu sản vật thật! Đến ga Lăng Cô, bên này đèo Hải Vân, trời mây non nước hữu tình, bỏ ra đồng bạc mua nửa rá con ghẹ biển chấm muối tiêu; gà xé cả nửa con ở ga Quảng Ngãi, nước dừa mát lịm ở Nha Trang…Đến những cái tên địa danh gợi nhớ: Diêu Trì, Tháp Tràm, Mường Mán, Sông Lòng Sông…

Lên xe của cơ quan, về đến số nhà 218 đường Nguyễn Đình Chiểu đã 1 giờ sáng, lần đầu vào thành phố lớn lại là đêm khuya, chẳng thấy gì ngoài sự vắng lặng của thành phố mệt mỏi sau một ngày náo động. Tòa nhà 8 tầng nơi cơ quan Thông tấn xã Việt Nam dùng làm chung cư cho cán bộ, phóng viên do thiếu điện nên cắt thang máy, leo bộ mà lên. Với tôi, sinh viên quê núi rừng Việt Bắc, vừa ra trường được phân công công tác lại được vào thành phố Hồ Chí Minh nên háo hức, ngỡ ngàng lắm, chỉ mong trời sáng để nhìn, ngắm thành phố cho thỏa...

Năm 1976, thành phố xinh đẹp, kiều diễm từng được ví như "Hòn ngọc Viễn Đông" được Quốc hội kỳ họp thống nhất 2 miền cho mang tên Chủ tịch Hồ Chí Minh kính yêu.

Trước đó, năm 1698 có tên Sài Gòn - Gia Định, các thế hệ người Việt Nam sinh ra và lớn lên trên miền Bắc XHCN thì qua văn học, âm nhạc đã mặc định tên này từ lâu. "Bên Cửu Long, thành phố tên vàng, thành phố vinh quang Hồ Chí Minh, tên Người còn vang trong lòng" (Hà Nội, Huế, Sài gòn, sáng tác Hoàng Vân khoảng 1960). Hay : "Ai đi Nam bộ/ Tiền Giang, Hậu Giang/ Ai vô thành phố Hồ Chí Minh/ Rực rỡ tên vàng…" ( Bài thơ Ta đi tới – Tố Hữu, tháng 8-1954).

Rõ ràng trong tâm khảm của người Việt giai đoạn đó, ai cũng nghĩ thành phố anh hùng đi trước về sau này phải được mang tên Bác…

Trời sáng dần, có tiếng rao của một phụ nữ trung niên từ dưới đường vọng lên “Ai khoai mỳ; Ai khoai mỳ!... (Ai mua sắn luộc không). Tiếng rao của người phụ nữ Nam bộ, nó khắc khoải, nó xa xăm, nó cận kề, nghe day dứt lạ kỳ. Tháng 5, sáng sớm đường phố dường như vắng xe cộ, không khí trong lành hơn. Một phụ nữ tầm 30 tuổi, vận bộ đồ bà ba đen, mái tóc dài tới đầu gối, rất hợp với vóc dáng thanh thanh ngồi sau hộp đựng thuốc lá, hộp quẹt, kẹo, bánh mỳ. Nhìn thấy tôi, chị cất tiếng:

- "Chào chú ký giả! Chú mới vô?

- Vâng! Mà sao chị biết tôi là ký giả?

- Thì chú đi ra từ đó (Tòa nhà 218 Nguyễn Đình Chiểu quận 3, nơi ở của các phóng viên TTXVN, Báo Tuổi Trẻ). Chú lấy thuốc Hoa Mai, Vàm Cỏ hay Sa-mít?.

- Dạ chị cho gói Vàm Cỏ", tôi thưa.

Tôi châm điếu Hoa Mai - loại thuốc rẻ tiền, không đầu lọc, nặng lắm. Nhưng hơi thuốc ấy vẫn giúp tôi lấy lại cảm giác khoan khoái, lâng lâng khó tả…

- "Có phải ngoài Bắc cực lắm phải không chú? Mấy năm nay giải phóng mà trong ni cũng cực theo chú hề. Ai lại người đi ăn bo bo của heo vậy chú? Thịt heo cả tháng mới được 350 gram thì ăn sao".

Tôi giận nóng hết cả mặt. Ai đời một bà bán thuốc vỉa hè cũng dám chê chế độ phân phối XHCN (sau thân nhau tôi mới biết chị thứ tư, tên Thanh). Chị ta dường như không để ý đến thái độ của tôi.

- "Mà chú ơi, chúng tôi mười năm mấy (Chị không nói là mười mấy năm) chịu cực để mong giải phóng, thống nhất đất nước. Giải phóng rồi lại cực hơn là sao chú? Sao mấy ổng không để dân mần ăn như cũ, có nền, có nếp rồi, có phải hơn không chú"?, chị ấy hỏi dồn dập, mộc mạc và chân chất. Còn tôi - một phóng viên trẻ, chưa va chạm để có thể hiểu về cuộc sống lao động nơi đây, thậm chí tâm tư của những người từng phải làm cho một chế độ nay thất trận, nên không biết trả lời ra sao cho phải... Nghĩ một lát, tôi bảo:

-"Đất nước mấy chục năm chiến tranh, hao tổn tiền của lại chưa có thời gian phục hồi nên nghèo chị ạ. Tại chiến tranh giặc dã cả. Ta cố gắng khắc phục khó khăn ít năm". Chị Thanh nghe xong, không nói thêm gì nữa.

Nhà chị Thanh tuy chỉ độ vài chục mét, trong con hẻm cách chỗ chúng tôi không xa, nhưng chưa phải gia đình khó khăn, nghèo túng như mặt  bằng cư dân hồi đó. Sau giải phóng, dân sống rìa kênh Nhiêu Lộc, Thị Nghè trên các chòi làm bằng cây đước, sú, vẹt lợp lá dừa, tôn tạm bợ, phía dưới nước kênh đen ngòm hôi thối; hay ven sông Sài Gòn cũng thế, mới cực khổ trăm bề nhất. Mới giải phóng được vài năm, chính quyền buộc phải có những chính sách mới mà người dân không vui vẻ chấp nhận. Chẳng hạn việc đi kinh tế mới được thời gian, không trụ được lại kéo về sống vạ vật nơi Thành phố xinh đẹp này... Nạn vượt biên, vượt biển sang Mỹ và các nước tư bản mới thực sự nhức nhối. Bao xương máu mới giành được độc lập, thống nhất, nay chính quyền không giữ được dân bỏ xứ ra đi, thật xót xa…

Chị Thanh nhiệt tình mời nên tôi ghé thăm vào một sáng chủ nhật. Chồng chị tên Tuân - một sỹ quan cấp thấp chế độ Sài Gòn ta đã đưa ra miền Bắc cải tạo, trở về anh ta làm thợ sửa chữa điện lạnh để kiếm sống. Chị Thanh có 2 con gái tên Nguyệt và Mai, đều đang học phổ thông, chăm ngoan, nghe lời cha mẹ, thày cô. Sống bám thị thành, trải đời vất vả nên chị Thanh dần mất đi cái dịu dàng gái miền Tây - Châu Đốc. Anh chị Thanh ban đầu rè rặt trong câu chuyện với tôi. Còn tôi thì cho rằng chị Thanh chưa hoàn toàn đồng ý với giải thích của tôi, thực ra thì ai sống trong hoàn cảnh nào mới hiểu rõ. Cuối cùng chị cũng nhờ: Quen chú là ký giả lại chân thành, anh chị nhờ chú nói lời khuyên giùm. Tôi hỏi chuyện gì? Anh nhìn chị rồi bảo:

- Anh định theo bạn bè sang Mỹ mần ăn, thuận lợi về rước 2 cháu và chị sang bển. Ở trong nước giờ cực quá chú à.! Mà có ở lại gia đình tui cũng thuộc diện đi kinh tế mới mãi Lâm Đồng, tui cũng không chịu nổi"

Bất ngờ với gia đình chị nhưng không lạ với miền Nam trong những năm tháng đó. Tôi góp ý:

- "Theo em thì cực ráng chịu thêm, anh chị yên tâm, đất nước sẽ đổi mới, dân sẽ dễ chịu trong làm ăn, sinh sống; kể cả việc anh chị luôn mong làm ăn nền nếp, sòng phẳng với người Mỹ thì cũng có lúc cơ hội đến. Dân tộc ta vị tha, đều nhìn về tương lai mà".

Chị Thanh mếu máo rằng chị yêu thành phố xinh đẹp này. Cả đời mơ ước, giờ chị là công dân, chồng con chị là công dân thành phố rồi, chị không đi đâu cả…Chị bám trụ làm ăn nuôi dạy con cái…

***

Tôi đi công tác hai tháng về lại nơi ở, ra ngã tư có thùng thuốc vỉa hè không thấy chị, liền sang nhà thăm anh chị, các cháu. Người ra tiếp tôi không phải anh chị, cháu Nguyệt hay Mai mà là người bà con của anh Tuân, lên ở trông nhà giúp, chị đưa cho tôi mẩu giấy :

"Gửi chú Minh ký giả!.

Anh chị và các cháu quyết định đi kinh tế mới ở Đạ Tẻh Lâm Đồng theo vận động của phường và góp ý của chú. Đi cực lắm đấy song là được mần ăn trên đất nước độc lập của mình. Chú mạnh giỏi nghen ! Chị Tư".

Đọc xong tôi mừng khôn tả. Có bao người vượt biên làm mồi cho cá ngoài khơi xa hay bỏ xác nơi đất khách quê người.

Năm 2015, nhân kỷ niệm 40 năm giải phóng miền Nam thống nhất đất nước, chúng tôi có làm tập phim tài liệu về 34 chiến sỹ Việt Nam tuyên truyền Giải phóng quân, có cụ Tô Văn Cắm một trong 34 chiến sỹ quê Cao Bằng đang sống với con tại Thị trấn huyện Đạ Tẻh tỉnh Lâm Đồng. Phỏng vấn cụ Cắm xong tôi bỏ cả ngày đi dò hỏi gia đình chị Tư Thanh, kết quả là không thấy. Chỉ có một thông tin là: Đồng bào TP Hồ Chí Minh đi kinh tế mới trên này làm ăn khá giả, giầu có. Cao nguyên được như bây giờ có công lao của đồng bào kinh tế mới.

Lần này tôi trở lại con hẻm có ngôi nhà nhỏ mang số 45 bis, một phụ nữ ngoài bốn mươi vui vẻ mời nước. Chị nói chị tên Mai, giảng viên Nhạc viện TP Hồ Chí Minh, Ba má chị Tên Tuân, Thanh, ngoài tám mươi đã về với ông bà tổ tiên trên Đạ Tẻh, Mai bảo ba mẹ cháu rất hài lòng với cuộc sống những năm tháng đã qua.

                                                    TP. Hồ Chí Minh tháng 2 - 2020

       Hữu Minh