Thế nên, nhìn lại những bức ảnh ấy, những bức ảnh được đánh giá là “làm thay đổi cả thế giới”, cũng có thể hình dung được một phần nào đó về cái gọi là “cuộc chiến kinh khủng, cuộc chiến mà nước Mỹ lẽ ra không nên tham gia”- như cách nói của đương kim chủ nhân Nhà Trắng, ông Donald Trump.

“Lánh nạn” và “vinh quang kép” dành cho Kyoichi Sawada

Nhiếp ảnh gia người Nhật Bản Kyoichi Sawada có lẽ đã không thể ngờ bức ảnh mang tên: Escape for safe (Lánh nạn) mà ông chụp tại làng Lộc Thượng (xã Phước Sơn, H.Tuy Phước, Bình Định) lại có thể khiến ông được vinh danh đến vậy. Giải thưởng ảnh báo chí danh giá nhất năm 1966- giải Pulitzer đã được trao cho Kyoichi Sawada bởi ấn tượng đặc biệt từ Escape for safe (Lánh nạn).

“Lánh nạn”- tên gọi của bức ảnh- cũng chính là nội dung chính mà bức ảnh hướng tới

Có mặt tại làng Lộc Thượng vào một ngày tháng 9/1965- nghĩa là một năm trước đó- trong thời điểm ngôi làng này, cũng như nhiều ngôi làng khác tại miền Nam Việt Nam, thường xuyên phải hứng chịu những trận càn quét của lính Mỹ, tiếng máy bay gầm rú, tiếng bom đạn nhức óc xuyên tai - ống kính của Kyoichi Sawada đã vô tình chớp lại được hình ảnh 4 con người, lớn có, trẻ có, toàn phụ nữ và trẻ em, vội vã, hoảng hốt lặn ngụm trong dòng nước, qua sông để… chạy giặc.

Như một may mắn nghề nghiệp đặc biệt, phóng viên chiến trường của Hãng tin UPI (United Press International) đã ghi lại trọn vẹn được những ánh mắt thất thần của những đứa con, sự lo âu hốt hoảng của bà mẹ trẻ trong giây phút trốn chạy. Cũng bởi sự lo âu, hoảng sợ thấy rõ ấy, bức ảnh Escape for safe đã cho thấy một cách rõ ràng sự khốc liệt, ác nghiệt của chiến tranh.

Một điều đặc biệt là cũng trong năm 1966, Kyoichi Sawada cũng đã được vinh danh tại một giải thưởng ảnh báo chí danh giá không kém- giải thưởng Ảnh báo chí của năm của World Press Photo, cũng với một bức ảnh về chiến tranh Việt Nam.

Cũng có lẽ bởi sự đặc biệt bởi hai tiếng Việt Nam mang lại mà Kyoichi Sawada có đến hai lần trở lại mảnh đất hình chữ S, bất chấp bom đạn, tìm đến với những nhân vật trong bức ảnh của mình, trước khi ông bị thiệt mạng trong lúc đang tác nghiệp ở chiến trường Campuchia vào năm 1970. 

Malcolm Browne và bức ảnh khiến Nhà Trắng rùng mình

“Không một bức ảnh thời sự nào trong lịch sử thế giới lại tạo ra nhiều cảm xúc như thế!” - Đó là xúc cảm của Tổng thống Mỹ lúc đó là John F. Kennedy về loạt ảnh ghi lại cuộc tự thiêu lịch sử của Hòa Thượng Thích Quảng Đức vào 10 giờ sáng ngày 11/6/1963 của phóng viên ảnh Associates Press (AP) Malcolm Browne (1931-2012).

“Nhờ nhiều lần tới tác nghiệp tại nhiều ngôi chùa tại Sài Gòn, tôi kết thân được với nhiều nhà sư. Buổi tối hôm đó, một nhà sư đã gọi điện cho tôi nói rằng sẽ có một “điều gì đó” thật đặc biệt sẽ xảy đến vào cuộc biểu tình phật giáo sáng hôm sau. Thông tin đó nhà sư cũng đã chia sẻ với một số phóng viên khác, tuy nhiên, do thời điểm đó có quá nhiều những cuộc biểu tình phật giáo kiểu này nên nhiều phóng viên đón nhận thông tin ấy không được mặn mà lắm. Còn tôi thì khác”- Malcolm Browne sau này kể lại về nguyên cớ đã giúp ông có thu được vào ống kính của mình những hình ảnh đáng giá.

Sự kiên trì, sự nhạy bén và đúng thời điểm ấy đã giúp Malcolm Browne mang về cho mình vinh quang.

Là phóng viên ảnh phương Tây duy nhất có mặt vào sáng 11/6 đó, Malcolm Browne đã chứng kiến trọn vẹn những giờ phút vị Hòa thượng 66 tuổi ngồi trong tư thế thiền, được một hòa thượng khác tưới xăng khắp trên người, sau đó chính ông tự tay bật lửa, bao quanh là vòng tròn các hòa thượng và ni cô đứng tụng kinh. “Ngài châm diêm, ngồi lặng phắc khi lửa bùng lên quanh cơ thể” - Malcolm Browne sau này nhớ lại.

Malcolm Browne đã giơ máy bấm liên tiếp, loạt ảnh gồm 9 bức ảnh ghi lại trọn vẹn toàn bộ diễn tiến sự kiện ấy, sau đó, khi xuất hiện trên mặt báo đã khiến cả nước Mỹ rúng động.

Chuyện kể rằng khi cầm trên tay tờ báo in loạt ảnh, Tổng thống Mỹ Kennedy đã rùng mình thốt lên: “Ôi lạy Chúa!”. Tổng thống Mỹ ngay sau đó đã gọi Henry Cabot Lodge, người sắp đến Sài Gòn làm đại sứ, và tuyên bố: “Những điều như thế này cần phải chấm dứt”.

Sau tuyên bố ấy, sự ủng hộ của Mỹ đối với chính quyền Ngô Đình Diệm kết thúc, 5 tháng sau, Ngô Đình Diệm thiệt mạng trong cuộc đảo chính ngày 1/11/1963, cuộc chiến tại miền Nam Việt Nam có một bước ngoặt mới.

Loạt ảnh của Malcolm Browne cùng bài viết cũng về sự kiện này của David Halberstam - phóng viên tờ Times đã được trao giải Pulitzer năm 1964. Loạt ảnh trước đó cũng giúp Malcolm Browne đoạt giải World Press Photo năm 1963. 

“Hành quyết tại Sài Gòn” hay sự hung tàn của cuộc chiến vô nghĩa

Trong số những bức ảnh đã khiến thế giới, trong đó có nước Mỹ phải nhìn nhận lại về cuộc chiến tại miền Nam Việt Nam trước năm 1975 có bức ảnh mang tên “Saigon Execution” - “Hành quyết tại Sài Gòn” của Eddie Adams, khi đó là phóng viên của hãng thông tấn AP.

Eddie Adams sau này kể lại, ông ghi lại khoảnh khắc kinh hoàng này một cách rất tình cờ.

Ngày 1/2/1968, dường như đó là ngày thứ hai của cuộc tổng tiến công Mậu Thân. Thời điểm đó,  Eddie Adams cùng các đồng nghiệp NBC trên xe chạy về hướng có tiếng súng ở khu vực Chợ Lớn. Đến nơi, họ nhìn thấy cảnh sát đang áp giải một tù nhân tay bị trói bẻ ngoặt về phía sau, trên tay là khẩu súng được dí sát vào đầu người tù nhân.

“Tôi cứ nghĩ anh ta chỉ đe dọa người tù nhưng không ngờ, hắn bóp cò phát đạn ghim thẳng vào đầu người tù này - tôi đã kịp giương máy”- Eddie Adams nhớ lại.

Ghi lại trọn vẹn trong bức ảnh của Eddie Adams là khoảng cách quá gần giữa người bắn và người bị bắn, là sự bình thản đến ghê người của tên lính ngụy đứng phía sau, là khung cảnh đường phố Sài Gòn giữa thanh thiên bạch nhật.

Sau đó, Eddie Adams mới biết viên cảnh sát giơ súng bắn người ấy là Tổng Giám đốc Cảnh sát Quốc gia VNCH Nguyễn Ngọc Loan, còn người tù nhân ấy là một chiến sĩ cách mạng Việt Nam.

Bức ảnh và những hình ảnh về cuộc xử bắn dã man sau khi được phát hình trên sóng của đài NBC đã cho thấy sự lạnh lùng, phi nhân tính, sự hung tàn của một cuộc chiến tranh đồng thời thổi bùng làn sóng phản chiến trên khắp thế giới cũng như làm thay đổi cả chính trường Mỹ thời điểm đó.

Bởi làn sóng phản đối chiến tranh dâng cao, Tổng thống Lyndon B. Johnson (D) buộc phải tuyên bố rút lui khỏi cuộc tranh cử nhiệm kỳ sau.

Bức ảnh làm sửng sốt toàn thế giới còn mang đến cho Eddie Adams hai giải thưởng danh giá bậc nhất: Pulitzer Prize for Spot News Photography và World Press Photo Award 1969. Danh tiếng của Eddie Adams trong làng báo chiến trường tại miền Nam Việt Nam được củng cố và khẳng định cũng chính từ bức ảnh lịch sử này.

“Em bé Napalm”- Bức ảnh có sức ảnh hưởng nhất thế giới

Cách đây 1 năm, nghĩa là khi cuộc chiến tranh tại miền Nam Việt Nam đã qua đi hơn 4 thập kỷ, bức ảnh vang dội một thời của nhiếp ảnh gia Nick Ut, một lần nữa lại được vinh danh là bức ảnh có sức ảnh hưởng nhất thế giới trong vòng nửa thế kỷ qua. Chỉ điều đó cũng đủ để chứng minh sức ảnh hưởng lâu dài của bức ảnh được Nick Ut chụp cách đây 48 năm.

Sức ảnh hưởng ấy đến từ việc, theo nhận định của tờ Daily Mail, bức ảnh làm thay đổi cái nhìn của thế giới về chiến tranh Việt Nam, thổi bùng phong trào phản chiến ở Mỹ và được cho là đã góp phần tác động vào việc chấm dứt cuộc chiến tranh tại miền Nam Việt Nam.

Bức ảnh được chụp ngày 8/6/1972 tại một ngôi làng nhỏ ở Trảng Bàng, Tây Ninh- nơi có con đường huyết mạch nối Sài Gòn và Phnom Pen, là địa điểm tranh giành quyền kiểm soát ác liệt giữa quân lực VNCH và quân Giải phóng. Bom đạn vì thế cũng gầm rú suốt ngày tại nơi đây.

Ngày hôm đó, như mọi lần, máy bay lại gầm gào trên bầu trời Trảng Bàng. Nhưng khác mọi lần, hôm đó, bom đã rơi. 4 trái bom Napalm đã được những chiếc máy bay đến từ nước Mỹ thả xuống đầu những dân thường nơi đây đang chạy tán loạn vì sợ hãi.

Cô bé Kim Phúc 9 tuổi nằm trong số những dân thường vô tội ấy. Bom nổ, lửa bùng lên ở khắp nơi, rất nhiều người đã chết, người vừa chạy vừa kêu khóc dọc theo quốc lộ 1, cô bé Phúc nằm trong số những em bé vừa chạy vừa gào khóc, hoảng loạn ấy.

Những hình ảnh quá kinh hãi. Nhiều ống kính đã giơ lên, nhưng Nick Út, chàng phóng viên chiến trường khi đó mới 21 tuổi, với hình ảnh cô bé Kim Phúc trần truồng vì bị bom Napalm đốt cháy hết quần áo, gào khóc hoảng sợ, đã là người khiến thế giới phải rùng mình vì sự phi nhân tính của cuộc chiến mà nước Mỹ gây ra trên dải đất Việt Nam.

Bức ảnh sau đó đã giúp Nick Út giành giải thưởng Pulitzer nhưng với ông, đó không phải là phần thưởng lớn nhất. Nhờ sự giúp đỡ của ông, cô bé Phúc đã sống sót. “Tôi đã khóc khi nhìn cô bé chạy. Nếu không giúp cô bé và nếu có chuyện gì xảy ra và cô bé chết, tôi nghĩ mình sẽ tự sát sau đó”- Nick Út trải lòng mình. 

“Sinh viên biểu tình ở Đại học Kent State” và sự chia rẽ trong lòng nước Mỹ

Trong những yếu tố góp phần đưa cuộc chiến tại miền Nam Việt Nam cách đây 45 năm đi đến kết thúc, không thể không nhắc tới phong trào phản chiến ngay trong lòng nước Mỹ.

Ngay từ những năm 1960 và đầu 1970, phong trào biểu tình phản đối chiến tranh Việt Nam đã diễn ra ngày càng rầm rộ tại Mỹ. Năm 1970 được coi là đỉnh điểm của phong trào này với các cuộc biểu tình rộng khắp tại Mỹ, thu hút hàng triệu người dân không phân biệt màu da, tuổi tác, giới tính. Họ đòi chính quyền nhanh chóng rút toàn bộ binh lính về nước, chấm dứt cuộc chiến tranh phi nghĩa tại miền Nam Việt Nam.

Nhiều cuộc biểu tình đã diễn ra, trong đó phải kể đến sự kiện tại Đại học Kent State năm 1970. Ngày 4/5/1970 đó, trước làn sóng những người biểu tình kêu gọi chống chiến tranh ở Việt Nam, cảnh sát đã xả súng vào các sinh viên Đại học Kent State ở thành phố Kent, Ohio, Mỹ. 67 viên đạn chỉ trong 13 giây nhưng đã khiến 4 sinh viên thiệt mạng và 9 người khác bị thương.

Một trong những sinh viên đã ngã xuống ngày hôm đó là Jeffrey Miller, 20 tuổi. Cái chết của Jeffrey Miller đã khiến toàn bộ sinh viên có mặt ngày hôm đó bàng hoàng, phẫn nộ.

Nhiếp ảnh gia John Paul Filo đã lột tả được hết khoảnh khắc ấy khi ghi lại hình ảnh cô bé Mary Ann Vecchio, 14 tuổi quỳ xuống và òa khóc bên xác Jeffrey Miller.

Hình ảnh ấy sau khi được đăng tải trên các phương tiện truyền thông gây xôn xao dư luận, càng thổi bùng ngọn lửa phản chiến trong sinh viên, đòi chính quyền Mỹ nhanh chóng kết thúc chiến tranh.

Bức ảnh sau đó đã giúp John Paul Filo giành giải thưởng Pulitzer. Một điều thật đặc biệt là năm 1995, 25 năm sau đó, cô bé Mary Ann Vecchio ngày nào đã có cơ may gặp lại tác giả của bức ảnh và hai người quyết định tổ chức diễn thuyết tưởng niệm 25 năm vụ biểu tình xưa tại chính Đại học Kent State.

“Niềm vui vỡ òa” hay nỗi niềm của người Mỹ

Cũng bởi tư tưởng phản chiến ngày càng được nhân rộng trong lòng nước Mỹ, thời điểm những năm đầu 1970, trong suy nghĩ của nhiều người Mỹ chỉ đau đáu một nỗi niềm đó là chính quyền Mỹ sớm kết thúc cuộc chiến tại Việt Nam càng nhanh càng tốt.

Mong muốn ấy rồi cũng trở thành hiện thực khi Mỹ sớm nhận ra rằng họ sẽ thua trong cuộc chiến này. Bởi thế, ngay sau khi ký kết Hiệp định Paris tháng 1/1973, Mỹ bắt đầu rút quân khỏi Việt Nam đồng thời với chiến dịch trao trả các tù binh Mỹ.

Từ tháng 2/1973, Mỹ tổ chức chiến dịch “Về nhà”, điều 54 chuyến bay tới Hà Nội để đưa công dân về nước.

Tấm ảnh “Niềm vui vỡ òa” của Slava “Sal” Veder, phóng viên ảnh hãng AP, đã ra đời trong hoàn cảnh ấy.

Bức ảnh được chụp ngày 13/3/1973- ngày trung tá Robert L. Stirm đoàn tụ với gia đình tại căn cứ không quân Travis, hạt Solano, bang California, Mỹ. Thu hút toàn bộ sự chú ý của người xem là nhân vật trung tâm của bức ảnh- cô bé Lorrie, 15 tuổi, con gái của Stirm, dang rộng vòng tay, khuôn mặt tươi cười rạng rỡ, đón bố trở về. Niềm vui của cô bé, niềm vui của gia đình trung tá Robert L. Stirm một lần nữa cho thấy bản thân người dân Mỹ rốt cuộc cũng chỉ mong cho mình một hạnh phúc, và một cuộc chiến tranh, là hoàn toàn phi nghĩa với họ.

Tấm hình đem lại giải Pulitzer, giải thưởng danh giá của Mỹ trong lĩnh vực báo chí và văn học, cho Veder năm 1974.

 “Bất chấp nguy hiểm để trở thành nhân chứng vào thời điểm kết thúc chiến tranh”

Đó là lời ca ngợi trong sự khâm phục của nhà báo kỳ cựu Mỹ Peter Arnett về đồng nghiệp của mình - Hubert Van Es lúc bấy giờ là phóng viên hãng tin UPI.

Sài Gòn những ngày cuối cùng của tháng 4/1975 vô cùng hỗn loạn và không kém phần nguy hiểm, với những dòng người ken đặc hoảng loạn tìm chốn di tản, tiếng súng dội khắp nơi và chuyện một ai đó có thể bất hạnh lĩnh một viên đạn lạc là điều hoàn toàn có thể xảy ra.

“Tháo chạy khỏi Sài Gòn” – đúng như tên gọi, bức ảnh lột tả một cách chân thực và đau xót những thời khắc cuối cùng của chiến tranh.

Ngày hôm đó, 29/4/1975, chiếc trực thăng của Air America bay tới một chung cư gần đại sứ quán Mỹ. Bãi đỗ trên mái hẹp tới mức người di tản phải dùng thang leo lên nóc. Dòng người ken đặc, chen chúc nhằm lên được máy bay nhanh nhất có thể. Chiếc UH-1 Huey hôm đó dường như đã quá tải.

Từ vị trí thuận lợi trên ban công của UPI cách đó vài tòa nhà, Hubert Van Es đã viện tới chiếc máy ảnh với ống kính 300mm - ống kính dài nhất mà ông có để ghi lại cảnh tượng một đi không trở lại ấy.

Gấp gáp nhất có thể, chụp xong Hubert Van Es trở lại ngay buồng tối để làm ảnh cho kịp việc truyền ảnh đi Nhật theo quy ước sẽ thực hiện vào 5 giờ chiều mỗi ngày.

Bức ảnh sau đó một ngày được xuất bản đã nhanh chóng được truyền đi khắp thế giới và trở thành một khoảnh khắc lịch sử đánh dấu chiến dịch di tản tuyệt vọng khỏi Sài Gòn của người Mỹ và đồng minh. Tấm ảnh khiến tên tuổi của Hubert Van Es trở nên vang danh khắp thế giới.

Hà Anh